Historical and cultural stages of development of Kabardino-Circassian children's literature

Full Text

Адыгэ лъэпкъым гупсысэ шэщIа иIэнымкIэ сабий литературэмрэ абы хуэлажьэ тхакIуэ-усакIуэхэмрэ я къалэмыпэ къыщIэкIахэм я мыхьэнэр пхужымыIэным хуэдизу лъапIэщ. «Ахэращ, образ дахэхэр щIэблэм гъуазэ хуащIкIэрэ, ныбжьыщIэм и зэчиймрэ зэфIэкIымрэ къызэIуезыгъэхыр. Апхуэдэу лъэпкъ тхакIуэхэм я IэдакъэщIэкIхэр хуолажьэ цIыхубэм хигъэщхьэхукIа лъапIэныгъэ нэхъыщхьэхэм сабийхэр щIэпIыкIыным, адыгэ хабзэмрэ нэмысымрэ хуэпэжу къэгъэхъуным, хэкур фIыуэ ялъагъуу, адэ-анэхэмрэ благъэхэмрэ яхуэфащэ пщIэ хуащIыфу къэгъэтэджыным» [Тимижев 2021: 196]. Сабий литературэр адыгэ лъэпкъым иIэ хъун папщIэ абы къикIуа гъуэгуанэр къэгъэнэIуэжыныр къалэн нэхъыщхьэу зыщыхуэдгъэувыжащ мы статьям. Абы ипэ къихуэу къытеувыIапхъэу къыдолъытэ а литературэ лIэужьыгъуэр зищIысым, абы щIэныгъэлIхэм хуаIэ бгъэдыхьэкIэхэм.

Ди лэжьыгъэм и тегъэщIапIэщ литературэ щIэныгъэм, егъэджэныгъэм ехьэлIауэ щыIэ урыс, нэгъуэщI лъэпкъ еджагъэшхуэхэм я къэхутэныгъэхэр. Апхуэдэщ, псалъэм папщIэ, Ушинский К.Д., Лойтер С.М., Левин К.А., Мотяшов И.П., Михалков С.И., Колесовэ Л.Н., Чуковский А.Н., Петровский М.С., нэгъуэщIхэри. Дэ къэдгъэсэбэпащ адыгэ узэщIакIуэхэу Нэгумэ Ш.Б., Хъан-Джэрий С., Бырсей У.Хь., ХьэтIохъущокъуэ Къ.М., Тамбий П.И., Дым I.А., Цагъуэ Н.А. сымэ я лэжьыгъэхэри. Теорие и лъэныкъуэкIэ тегъэщIапIэ нэхъыщхьэу диIащ «Адыгэ литературэм и тхыдэ». Япэ том (2010), «Адыгэ литературэм и тхыдэ». ЕтIуанэ том (2013), «Адыгэ литературэм и тхыдэ». Ещанэ том (2021) лэжьыгъэхэр, иджырей лъэпкъ щIэныгъэлIхэм я къэхутэныгъэхэр, статьяхэр.

Сабий темэм гулъытэ хуащIу къогъуэгурыкIуэ литературэр гъуазджэм Iыхьэ щхьэхуэу къызэрыхэкI лъандэрэ. Адыгэ литературэм и япэ лъэбакъуэхэм къыбжаIэ ар тыншу зэрызэфIэувар. Абы хэкIыпIэ хуэхъуащ IуэрыIуатэмрэ зыдэплъеин литературэ зызыужьахэмрэ, псалъэм папщIэ, урыс, къуэкIыпIэмрэ къухьэпIэмкIэрэ щыпсэу лъэпкъхэм яйхэр.

«Сабий литературэ» терминым бгъэдыхьэкIэ зэхуэмыдэхэр хуаIэщ щIэныгъэлIхэм. Ауэ псори зэзышалIэхэри щыIэщ, псалъэм папщIэ, цIыкIухэм папщIэ балигъхэм зэхалъхьа художественнэ тхыгъэхэуи, балигъхэм яхуэгъэзами, сабийхэр зыдэплъеин, щапхъэ яхуэхъун Iуэхугъуэхэр зи гупсысэ нэхъыщхьэ литературэуи ар къызэрыкIуэр. Сабий литературэр щIэныгъэ уэзыгъэгъуэтщ, гъэсэныгъэ мыхьэнэкIэ къулейщ. Ар адрей лIэужьыгъуэхэм къащхьэщокI лъэпкъ педагогикэм, гъуазджэм зэрепхамкIэ. АбыкIэ ар мэхъу тхылъеджэм хуэгъэзауэ щыт гъуазджэм и Iыхьэ, «дыкъэзыухъуреихь дунейр IэпкълъэпкъкIи псэкIи зыхищIэным, къэгъэIурыщIэным и пкъыгъуэ щхьэхуэ» [Краткий словарь… 1978: 380].

ЩIэныгъэлI Мотяшов И.П. къызэрилъытэмкIэ, «сабий литературэм ныбжьыщIэр псэкIэ къулей ещI, цIыху щхьэхуэм и зыхэщIыкIым зегъэужьыным хущIокъу, дунейм щIытетыр къыгурыIуэнымкIэ дэIэпыкъуэгъу мэхъу» [Мотяшов 1974: 14].

ХХ–ХХI лIэщIыгъуэхэм я зэблэкIыгъуэ лъэхъэнэм сабий литературэм нэхъыщхьэ щохъу сабийм тхыгъэхэр зэрызыхищIэм и щхьэхуэныгъэхэр джыныр. Абы ехьэлIауэ щIэныгъэлI Арзамасцев И.Н. етх: «Сабий литературэм и щытыкIэ хэхар елъытащ, псом япэрауэ, тхылъеджэм и ныбжьым» [Детская литература 2005: 308]. Абы йокIуалIэ Колесовэ Л.Н. и Iуэху еплъыкIэри: «Сабий тхакIуэм дежкIэ нэхъыщхьэу щытщ и тхылъеджэр зэрыгупсысэр, литературэ тхыгъэр, дунейр зэрызыхищIэр къыгурыIуэныр» [Колесова 2013: 13].

Урыс литературэ щIэныгъэм езым и бгъэдыхьэкIэ иIэжщ сабий литерату-рэр джыным и Iуэхум. Абыхэм ящыщщ сабий литературэр гъэсэныгъэ, эстетикэ къалэнхэм епхауэ къагурыгъэIуэныр. Апхуэдэ бгъэдыхьэкIэр щызэпкърыхащ Чуковский К., Лойтер С., Путиловэ Е. сымэ, нэгъуэщIхэми я лэжьыгъэхэм. Абыхэм я дежкIэ нэхъыщхьэ мэхъу сабийм и психикэм, и хьэл-щэным хэлъ щхьэхуэныгъэхэр къазэрыгурыIуэр. «Сабийм и дунейр щхьэхуэщ, къызэгъэпэщыныгъэ щхьэхуэщ, зи гурыIуэныгъэмрэ гупсысэхэмрэ адрейхэм емыщхьу» [Детская литература 2005: 103].

Сабий литературэм и щытыкIэ нэхъыщхьэщ гъэсэныгъэ-егъэджэныгъэм тегъэщIауэ зэрыщытыр. Абы епхащ а литературэ лIэужьыгъуэм и щхьэхуэныгъэ къыхагъэщхэр: ныбжьыщIэхэр и лIыхъужь нэхъыщхьэщ, темэ къиIэтхэри тещIыхьащ сабийхэм я ныбжьым. Ахэр инкъым, текстхэм сурэт щIыгъущ, тыншу тхащ, диалог куэду хэтщ, къеджэгъуафIэщ, къэхъукъащIэ куэдым ущрохьэлIэ, гуфIэгъуэ кIэух яIэщ (ем фIыр щытокIуэ).

Сабийхэм яхуэгъэза тхыгъэхэм ягъэзащIэ къалэнри зэщхьэщокI. Ахэр джыным елэжьащ урыс педагог цIэрыIуэхэр, щIэныгъэлIхэр. Куэдым къызэрагъэлъагъуэмкIэ, сабий литературэм и лъабжьэщ IуэрыIуатэр. Аращ адыгэ сабий литературэми и къыхэкIыпIэри. Сабий IуэрыIуатэм щIэныгъэлIхэм Iуэху еплъыкIэ зэхуэмыдэ хуаIэщ. Языныкъуэхэм къызэрагъэувымкIэ, «сабий IуэрыIуатэкIэ» узэджэ хъунур езы цIыкIухэм къагъэщIахэрщ. НэгъуэщI щIэныгъэлIхэм зэрыжаIэмкIэ, Iэмал имыIэу Iуэхум къыхэлъытэн хуейщ цIыкIухэм папщIэ балигъхэм зэхалъхьахэри. Аращи, «щIэныгъэм «сабий IуэрыIуатэр» зищIысыр щызэхигъэкIкIэ, щIэныгъэлIхэм я Iуэху бгъэдыхьэкIитIыр Iуэхум къыхелъытэ, тегъэщIапIэ ещI» [Пшибиев 1998: 178].

Лъэпкъым и хъугъуэфIыгъуэ иныр зэхуэхьэсыжыным ехьэлIауэ лэжьыгъэ куэд зэфIагъэкIащ ХIХ лIэщIыгъуэм – ХХ-нэм и пэщIэдзэм псэуа адыгэ щIэныгъэлI-узэщIакIуэхэм. Апхуэдэхэщ Нэгумэ Шорэ, Хъан-Джэрий СулътIан, Бырсей Умар, ХьэтIохъущокъуэ Къазий, Къэшэж ТIалиб, Тамбий Пагуэ, Дым Iэдэм, Цагъуэ Нурий сымэ. А лэжьыгъэ щхьэпэм пащащ ЩоджэнцIыкIу Алий, ЩэрэлIокъуэ Талъостэн, ЩакIуэ Талъостэн, Елбэрд Хьэсэн, КIуащ БетIал, Шортэн Аскэрбий, КъардэнгъущI Зырамыку, Нало Заур, Гъут Iэдэм, Бгъэжьнокъуэ Барэсбий, Къэрмокъуэ Хьэмид, Тхьэмокъуэ Женя сымэ, нэгъуэщIхэми. Сабий IуэрыIуатэр зэхуэхьэсыным, джыным нэхъ гуащIэшхуэ ирихьэлIащ Нало Заур. Сабийхэм фIэкIа нэгъуэщIым хуамыIуатэ тхыгъэхэр Налом зэхуихьэсщ, тхылъ ищIри («Инэмыкъуэ», «Аслъэныкъуэ», «Джэгузэхэшэ», «Таурыхъищэ») щIэджыкIакIуэхэм я пащхьэм кърилъхьащ. Ауэ мыбдежым къыщыхэгъэщын хуейщ Налом бгъуфIэ ищIар лъэпкъ узэщIакIуэхэм хаша лъагъуэр арауэ зэрыщытыр. Псалъэм папщIэ, а Iуэхум иIэ мыхьэнэр куууэ къагурыIуэу лъэпкъым хуэлэжьащ Бырсей Умар (1807–?), ХьэтIохъущокъуэ Къазий (1841–1899), Тамбий Пагуэ (1873–1928), Дым Iэдэм (1878–1937), Цагъуэ Нурий (1883–1936). «ХIХ лIэщIыгъуэм икухэрщ адыгэ сабий литерату-рэкIэ уеджэ хъуну тхыгъэхэр дунейм къыщытехьар. Ар зи фIыгъэр щIэблэр егъэджэным, гъэсэным, щIэныгъэм зегъэужьыным псэемыблэжу илъэс куэдкIэ хуэлэжьа Бырсей Умарщ» [Тимижев 2021: 197].

Адыгэ сабий литературэм тхыдэ гъэщIэгъуэн иIэщ. Лъэпкъ узэщIакIуэ нэхъыжьхэм фIыуэ къагурыIуэрт щIэблэр егъэджэным и Iуэхум Iэмал имыIэу гъэсэныгъэри игъусэн зэрыхуейр. ЩIэныгъэлIхэм къызэрахутамкIэ, апхуэдэ къарууэ щыIэр ныбжьыщIэхэр дэзыхьэх художественнэ тхыгъэхэрщ. Псыхуабэ щыдэса илъэсхэм Нэгумэ Шорэ анэдэлъхубзэм тхыбзэ хузэхелъхьэ, алыфбей егъэхьэзыр. ИужьыIуэкIэ Налшык къыщызэIуаха анэмэт еджапIэм и унафэщIу икIи и егъэджакIуэу Нэгумэр 1828 гъэм и хэку къагъэкIуэж. А къулыкъур абы и пщэ къыщIыдалъхьар лъэпкъыбзэ зыкъом зэрищIэрт икIи и анэдэлъхубзэм тхыбзэ зэрыхузэхилъхьарт. А еджапIэщIэм адыгэбзэр щригъэджэну ар хуэхьэзыр, и нэ къыхуикI щхьэкIэ, сабийхэм яригъэщIэну ар зыхуитыр урысыбзэмрэ тыркубзэмрэт. Нэгумэм зэман кIэщIым къриубыдэу абы щеджэ сабийхэр псынщIэу, гъэхуауэ урыс тхылъхэм къеджэфу иригъэсащ.

Ауэ, къызэрыхэдгъэщащи, ХIХ лIэщIыгъуэм икухэрщ сабий литературэкIэ уеджэну тхыгъэ кIэщI цIыкIухэр зэрыбкIэ тедзауэ къыщыдэкIар. Япэу ар къызэхъулIар Бырсей Умарщ. Абы илъэсипщIым нэблагъэкIэ Ставрополь дэта гимназием щригъэджащ. Лъэпкъ тхыдэм щыяпэ дыдэу Бырсейм адыгэбзэкIэ 1853 гъэм Тифлис къыщыдигъэкIащ «Шэрджэсыбзэм и букварь». Абы ихуащ еджакIуэхэр дэзыхьэхын тхыгъэхэр. ПэщIэдзэ еджапIэм щIэс сабийхэм тыншу къагурыIуэн, гъэсэныгъэ къызыхахын а тхыгъэхэр инкъым, я нэхъыбэри адыгэ IуэрыIуатэм хэт хъыбар, псысэ кIэщIхэм къызэрыщхьэщыкI щыIэкъым. Я бжыгъэкIэ алыфбейм ихуар текст пщыкIуз мэхъу, ахэр IыхьитIу бгуэш хъунущ. Абыхэм языныкъуэхэр щIэныгъэлIым къуэкIыпIэ лъэпкъ тхылъхэм къыщигъуэтри анэдэлъхубзэкIэ зэридзэкIащ, адрейхэр е лъэпкъ IуэрыIуатэм къыхихащ е абыхэм я щапхъэм тету езым зэхилъхьащ. Лъэпкъ ныбжьыщIэхэр нэхъ зэса псысэхэр и тхылъым нэхъыбэу Бырсейм хигъэхьащ. УзэщIакIуэм и букварыр лъэпкъ тхыбзэм и щIэдзапIэщ, адыгэ литературэм и къежьапIэщ. Сабий гупсысэм и щытыкIэм нэсу щыгъуазэ Бырсей Умар и тхылъым хигъэхьа тхыгъэхэм я купщIэр цIыкIухэм къагурымыIуэнкIэ тешыныхьри абыхэм я нэхъыбэм я щIагъыбзэр езым и псалъэкIэ абыхэм я кIэм къыщегъэнахуэ. Абы и щыхьэтщ «АдакъитI», «ТхьэкIумэкIыхьымрэ бажэмрэ», «Бажэмрэ дыгъужьымрэ», «Дыгъужьыр, хьэр, бажэр» псысэхэр.

АнэдэлъхубзэкIэ япэ дыдэ тхылъ къызэрыдигъэкIам, ар сабийхэм иригъэджу зэрыщIидзам, къэхутэныгъэ лэжьыгъэшхуэ иригъэкIуэкIахэм я щIыIужкIи Бырсей Умар анэдэлъхубзэкIэ япэ лъэбакъуэхэр зычу щIэзыдза адыгэ литературэми хэлъхьэныгъэфIхэр хуищIащ, аращ абы и цIэ лъапIэри лъэпкъ литературэм и тхыдэм хэгъэхьэн, хэтын щIыхуейри.

Лъэпкъ узэщIакIуэм иригъэжьа Iуэхум пищащ ХьэтIохъущокъуэ Къазий. Абы анэдэлъхубзэр щадж еджапIэ 1866 гъэм Налшык къыщызэIуихащ, зы илъэсым нэблагъэкIи егъэджакIуэу щылэжьащ. 1864–1865 гъэхэм ХьэтIохъущокъуэм къыдигъэкIащ «Сосрыкъуэ и пшыналъэм и къедзыгъуитIрэ таурыхъитIрэ», «Къэбэрдей алыфбей», «Саади и «Гюлистаным» щыщу таурыхъ зыбжанэ» жыхуиIэхэр. Ахэр адыгэбзэкIэ (къэбэрдей-шэрджэсыбзэкIэ) япэу дуней къытехьа тхыгъэхэщ.

ХьэтIохъущокъуэ Къазий сабийхэм яхуитхащ гъэсэныгъэрэ щIэныгъэрэ къызыхахын тхыгъэхэр. УзэщIакIуэм и «Къэбэрдей алыфбейм» ихуащ езым итхыжауэ тхыгъэ пщыкIутI. ГъэщIэгъуэнщ икIи щIэщыгъуэщ «Бадзэ», «Джэдыгу зыщыгъ къущхьэ», «Хъарзынэ», «Пщы щIалэ» тхыгъэхэр.

Лъэпкъ щIэныгъэм зегъэужьыным егупсыс ХьэтIохъущокъуэм къыгуроIуэ лъэпкъ хъугъуэфIыгъуэхэм я закъуэ къудейкIэ абы ехъулIэныгъэшхуэхэр зэрыхузэIэрымыгъэхьэнур, щIэныгъэ нэс зэрыпхуемыгъэгъуэтынур. Арагъэнущ щIэныгъэлIыр а илъэсхэм нэгъуэщI лъэпкъхэм я ехъулIэныгъэхэри дэIэпы-къуэгъу ищIыну иужь щIихьэр, зызыужьа литературэхэм я тхыгъэ нэхъыфIхэр анэдэлъхубзэкIэ щIызэридзэкIыр, ахэр еджапIэхэм зэрыщеджэ тхылъхэм щIыхигъыхьэр. Литературэ куэдым фIыуэ щыгъуазэ щIэныгъэлIым адыгэ ныбжьыщIэхэм сэбэп яхуэхъун, гупсысэ, гъэсэныгъэ нэхъ къызыхахын тхыгъэхэщ ахэр нэIуасэ зыхуищIыр. Апхуэдэу абы зэридзэкIащ урыс усакIуэшхуэ Лермонтов Михаил и «Ашык-Кериб» псысэр. Гу нэхъ лъытапхъэщ 1864 гъэм дунейм къытехьа ХьэтIохъущокъуэ Къазий и тхылъ гъэщIэгъуэн «Саади и «Гюлистаным» щыщуэ таурыхъ зыбжанэ къэбэрдеибзэкIэ зэдзэкIауэ» жыхуиIэм. Лъэпкъ щIалэгъуалэр щыгъуазэ зыхуищIыну абы зэридзэкIа а тхыгъэр XIII-нэ лIэщIыгъуэм псэуа къэжэр усакIуэ цIэрыIуэм и IэдакъэщIэкIхэм ящыщ зыщ, къуэкIыпIэ лъэпкъхэм ямызакъуэу, дуней псом хэIущIыIу щыхъуауэ. А тхылъым зы хъыбари хэткъым гъэсэныгъэ, ущииныгъэ къалэн зымыгъэзащIэ, гъэщIэгъуэн, щIэ гуэр къызэIузымых, узымытхьэкъу, фIым, пэжым, цIыхугъэм я щапхъэ белджылыхэр зыхомылъагъуэ.

УзэщIакIуэм еджэныр хуеунэтI дунейм и зэхэлъыкIэхэм щыгъуазэ щIыным. Абы и щыхьэтщ ХьэтIохъущокъуэм къыдигъэкIа «Хьэуар, псыр, абыхэм я щытыкIэмрэ зэхъуэкIыныгъэхэмрэ» зэджэн тхылъыр. Абы хыхьэ тхыгъэхэр щIэныгъэлIым къызыхихар урыс егъэджакIуэ цIэрыIуэ К.Д. Ушинскэм и «Сабий дуней» тхылъырщ.

Адыгэ щIэныгъэм, литературэм хэлъхьэныгъэ телъыджэхэр хуищIащ ХьэтIохъущокъуэ Къазий. А узэщIакIуэ хьэлэмэтырщ Нэгумэ Шорэ ирихьэжьа Iуэху щхьэпэм – лъэпкъ щIэныгъэр къэIэтыным – пызыщар, ар япэкIэ зыгъэкIуэтар, аращ анэдэлъхубзэкIэ япэ тхылъхэр къыдэзыгъэкIар, егъэджакIуэ щагъэхьэзыр курсыр къызэзыгъэпэщар, лъэпкъ щIэныгъэм и зыужьыкIэ хъунухэр зыубзыхуар, IуэрыIуатэм и тхыгъэхэр зэрызекIуэ бзэмкIэ итхыжу тхыгъэу къыдэзыгъэкIар. Мурад лъагэ иIахэр псори хуэмыгъэзэщIами, къызы-хэкIа лъэпкъыр щIэныгъэм и гъуэгум тешэным и гъащIэр щхьэузыхь зэры-хуищIарщ абы и цIэр ягъэлъапIэу лъэпкъ тхыдэм къыщIыхэнар.

Къызэрыхэдгъэщащи, лъэпкъ сабий литературэр къыгуэхыпIэ имыIэу епхащ адыгэ сабий щэнгъасэм. ХьэтIохъущокъуэ Къазий и Iуэхум адэкIэ пащащ Тамбий Пагуэ, Къэшэж ТIалиб, Сиихъу Сэфарбий, Дым Iэдэм, Цагъуэ Нурий сымэ.

Тамбий Пагуэщ адыгэ IуэрыIуатэр зэхуэхьэсыжауэ къытрегъэдзэжыным нэхъыбэу елэжьар. Ахэр ихуащ узэщIакIуэм и «Адыгэбзэм и азбукэ» (1906) тхылъым, и рассказхэми я лъабжьэр IуэрыIуатэрщ. Бгырыс сабийхэр щеджэну Налшык къыщызэIуаха еджапIэмрэ реальнэ училищэмрэ щIэс ныбжьыщIэхэр мы букварымкIэ адыгэбзэм хурагъаджэу щытащ. Бырсей У., ХьэтIохъущокъуэ Къ. сымэ я щапхъэщ Тамбийри зытетари. Абы и азбукэм хигъэхьащ адыгэбзэкIэ зэридзэкIа хъыбар, рассказ кIэщI цIыкIухэр. Тхылъым ихуащ дыкъэзыухъуреихь щIыуэпсым теухуауэ К.Д. Ушинскэм, Л.Н. Толстой, М.И. Паульсон сымэ я лэжьыгъэхэм къыхиха тхыгъэхэр. Тамбийм ахэр лъэпкъ гупсысэкIэм къригъэзэгъащ.

ЦIыхубэм щIэныгъэ егъэгъуэтыным, лъэпкъ педагогикэм хэлэжьыхьахэм ящыщщ Дым Iэдэми. Абы и цIэм пыщIащ Къэбэрдейм япэу къыщызэрагъэпэща тхылъ тедзапIэри, адыгэбзэкIэ «псалъэу» дунейм къытехьа «Адыгэ макъ» газетри, лъэпкъ педагогикэм и хабзэхэр щыубзыхуа япэ «Щэнгъасэ» лэжьыгъэшхуэри, адыгэ щэнхабзэм и купсэ Бахъсэн хъуауэ зэрыщытари.

1913 гъэм хьэрып хьэрфхэр и лъабжьэу Дымым адыгэбзэм алыфбей хузэхилъхьэри Темырхъан-Шурэ къыщыдигъэкIащ. Апхуэдэу къыдэкIащ хьэрыпыбзэм кърихыу сабийхэм папщIэ зэридзэкIа «Фыз хъыбар», «Сабийхэм я IункIыбзэIух» тхылъхэр. Абыхэм къакIэлъыкIуащ Дымым Къэзан къыщыдигъэкIа «ПсалъэфI» (1917) тхылъыр, Бахъсэн тхылъ тедзапIэм къыщыдэкIыу щIэзыдза «Адыгэ макъ» газетыр, щIэблэр егъэджэным, гъэсэным тегъэщIапIэ хуэхъуа «Щэнгъасэ» лэжьыгъэшхуэр.

1918 гъэм Дым Iэдэм къыдигъэкIауэ щытащ «Щэнгъасэм» и япэ, етIуанэ Iыхьэхэр. Апхуэдэу щытми, щIэныгъэлI Нало Заур зэритхымкIэ, «къэбэрдей тхыдэм и кIуэцIкIэ цIыхубэ псом ялъэIэса тхыгъэ япэ дыдэу дунейм къыщытехьауэ къэлъытапхъэр 1924 гъэрщ. А илъэсым къыдэкIыу щIидзащ «Къэрэхьэлъкъ» газетыр (1924–1931 гъэм нэс)» [Налоев 1998: 30].

Дым Iэдэм и усэхэр зыхуэгъэзар лъэпкъ сабийхэм гъэсэныгъэ етынырщ, адэ-анэм пщIэ хуащIу, хьэл-щэн дахэхэр яхэлъу псэунырщ. «ЩэныфIэ цIыкIум жиIар» усэм къыщебжэкIащ еджакIуэм ищIэн, зэрыщытын хуейр, щIэблэщIэ къэхъум хэлъын хуей хьэлыфIхэр:

«Жьэр гъэкъабзэ

Бзэр гъэIэсэ,

ПцIы умыупс...

Бзаджэм уемыуалIэ...

Напэр хужьуэ,

Щэныр дахэу ущытмэ,

ФIыуэ укъалъэгъунщ» [Налоев 2010: 208].

Къэхъу щIэблэщIэм ящIэн хуей Iуэху щхьэпэхэр нэхъ зыубгъуауэ узэщIакIуэм къыщигъэлъэгъуар и «Щэнгъасэ» тхылъырщ. Дунейм къыщыхъу-щекIуэкIхэм щIагъуэу хэзымыщIыкI лъэпкъ сабийхэм абы яхуеIуатэ жыгхэм, къэкIыгъэхэм, Iэщхэм, дыгъэм, псым я сэбэпынагъыр. Псалъэм папщIэ, «псым фIагъэ куэд, фейдэ ин иIэщ: дофэ, Iэщхэм, удзхэм ираф, ди щыгъын, ди Iэпкълъэпкъхэр абыкIэ догъэкъабзэ. Ар димыIэу дыпсэуфынукъым» [Налоев 2010: 208]. Дыгъэм «дунейр нэху, хуабэ ещI. Дыгъэр щымыIэжым цIыхуи, Iэщи щыIэжынтэкъым. Удзри хэхъуэжынтэкъым. Дыгъэр мыхъум махуэкIи тлъагъунтэкъым, жэщми дымылъагъужIауэ кIыфI хъунт. АрщхьэкIэ дыгъэм и нурыр мазэм тредзэри жэщри нэху мэхъу» [Налоев 2010: 209].

Дэтхэнэ зы ныбжьыщIэми хэлъын хуей хьэлхэм ящыщ зыуэ щIэныгъэлIым къелъытэр пэжагъыр: «Дзыхь зыхуащIыр цIыху щыпкъэращ... Дэтхэнэ зыри зэрыщыт дыдэр къозыгъащIэр пэжыгъэращ... ЦIыху пэжыращ зэхуагъэри, гу къабзагъэри, щэн дахэри зыбгъэдэлъыр» [Налоев 2010: 212].

Дым Iэдэм къызэрилъытэмкIэ, цIыхугъэри дэтхэнэ зы цIыхури зыгъэлъагэ хьэлхэм ящыщ зыщ, къэхъу щIэблэщIэм и сабиигъуэм къыщыщIэдзауэ ар зыхегъэлъхьэн хуейщ.

Хьэл мыхъумыщIэм дэтхэнэ зы цIыхури егъэпуд, апхуэдэм фэи ирамыплъу, пщIэи имыIэу и дунейр ехь. Дэтхэнэ зыми пцIым зыщидзеин хуейщ. УзэщIакIуэм зэритхымкIэ, «ПцIыр мэкъу хьэвэ дыгъэлым хэхуа мафIэ хъуаскIэм хуэдэщ... Сыт хуэдиз пэж жиIами пцIыупсым дзыхь хуащIыжыркъым» [Налоев 2010: 213]. Абы щынэмыщIа «цIыху пцIыупсыр си пцIыр къыщIэщынущ, си напэр текIынущ, укIытэгъуэ къыслъысынущ – жери абы и гузэвэгъуэм, и бэлыхьым ехьыр» [Налоев 2010: 215].

Зи лъэпкъ IуэрыIуатэм куууэ хэзыщIыкI Дым Iэдэм пасэу къыгурыIуащ къэхъу щIэблэщIэм гъэсэныгъэ къекIу етын и лъэныкъуэкIэ абы мыхьэнэшхуэ зэриIэр. Аращ абы и тхыгъэхэм хъыбар кIэщIхэр, жыIэгъуэ гъэщIэгъуэнхэр, псалъэжьхэр, псалъэ шэрыуэхэр и IэдакъэщIэкIхэм щIыхигъэхьар. ЩIэныгъэлIым нэхъ пасэу къыдигъэкIа «Алыфбэм» хигъэхьащ псалъэжь 70-м щIигъу. Абыхэм гупсысэ куу зэращIэлъым, къэпсэлъыгъуафIэу, гум иубыдэгъуафIэу зэрыщытым тепщIыхьмэ, языхэзми еджакIуэр фIым, пэжыгъэм, цIыхугъэм, хьэл-щэн къекIухэр хэлъыным хуагъасэ, щIапIыкI. Гъэсэныгъэ къалэн хьэлэмэтхэр ягъэзащIэ абы и тхылъым хигъэхьа мыпхуэдэ псалъэжьхэм: «ЦIыхум и уасэр лэжьыгъэщ», «ЦIыхур щIэныгъэм зэрыхуейр бдзэжьейр псым зэрыхуейм ещхьщ», «ЩIэныгъэр нурщ, гуфIэгъуэ къыхокIыр…», «ЦIыхур зыгъэщIэращIэр акъылщ», «ЦIыхум и нэгум и гум илъым ухуеузэщI», «Зи къуэшым мащэ хуэзытIым зэраукIыну сэр къеулъэпхъэщ», «Джатэм иуIар мэкIыж, бзэм иуIар кIыжыркъым», «Зыгуэрым ущIэмынакIэ, щIэнэкIалъэ ухъунщ», «Псалъэм уемыплъ, къипсэлъым еплъ», «Пкъым и къарур шхынщ, акъылым и къарур хьилмыщ».

Дым Iэдэм и лэжьыгъэхэр, я жанркIэ зэхуэмыдэу щыт щхьэкIэ, адыгэ щIэныгъэмрэ литературэмрэ я хэлъхьэныгъэ гъуэзэджэщ.

«Адыгэ макъ» газетыр Дым Iэдэм щIыгъуу къыдигъэкIыу щытащ Цагъуэ Нурий. Аращ Цагъуэм и статьяхэр, сабийхэм хуэгъэза и тхыгъэхэр нэхъыбэу къызытехуар. ЩIэныгъэлIым къыдигъэкIащ «Хьэишэт гуащэм и щытхъу» (1917), «Адыгэ тхыдэ» (1918), «Муслъымэн тхыдэ» (1918) тхылъхэр. Дым Iэдэмрэ Цагъуэ Нурийрэ къыдагъэкIа «Тхыбзэ» (1917) алыфбеймкIэ адыгэ сабийхэр ирагъэджащ 1923 гъэ пщIондэ.

Адыгэ сабий щэнгъасэм ехьэлIауэ Цагъуэ Нурий и «ЩIалэ гъуазэр» (1925), «Сабий литературэр» (1926), «Дунейр зэрызэхэлъыр» (1927) тхылъхэр къыдэкIауэ щытащ. А узэщIакIуэм лъэпкъ щхьэхуитыныгъэри, абы и псэукIэм и ефIэкIуэныгъэри зрипхыр щIэныгъэрт, абы и зыужьыныгъэрт, дунейм и зэхэлъыкIэр къэхъу щIэблэщIэм къагурыгъэIуэнырт, абыхэм я зэхэщIыкI-Iуэху еплъыкIэр егъэфIэкIуэнырт. Абы и тхыгъэхэр нэхъыбэуи зыхуитхыр ныбжьыщIэхэрт, аращ абыхэм гъэсэныгъэм, ущииныгъэм зыубгъуауэ уащIыщыхуэзэр.

Цагъуэ Нурий и художественнэ тхыгъэхэм я къалэн нэхъыщхьэу къилъытэрт цIыкIухэм я щIэныгъэр хэгъэхъуэныр, я зэхэщIыкIым зегъэужьыныр, къэзухъуреихь дунейм хуэсакъыу, набдзэгубдзаплъэу хущытынымрэ кIэлъыплъынымрэ, псэущхьэхэмрэ къэкIыгъэмрэ хуэсакъыу, гущIэгъу хуаIэу егъэсэнымрэщ. Апхуэдэ гупсысэхэр щыпхырышауэ щытащ тхылъым ихуауэ щыта «Хьэмрэ джэдымрэ», «Хьэндыркъуакъуэ», «ЗэныбжьэгъуитI», нэгъуэщIхэми.

Япэ лъэбакъуэхэр зычу щIэзыдза лъэпкъ еджапIэхэм щIэсхэм куэд егъэщIэн зэрыхуейр къызыгурыIуэ узэщIакIуэ Цагъуэ Нурий гулъытэ лей зы-хуищIыр сабийхэм лэжьэкIэ, цIыху хэтыкIэ егъэщIэнырт, хьэл-щэн къекIу, щэныфIагъэ яхэлъхьэнырт, я узыншагъэм кIэлъыплъыжыф щIынырт. Апхуэдэ гъэсэныгъэ къалэнхэр ягъэзащIэ «Машэ еджапIэр зэриIуатэр», «Узыншагъэ», «Псынэ щIыIэ» рассказхэм.

Къэзыухъуреихь дунейм и щытыкIэхэр, ахэр къызыхэкIхэр, дуней къэхъукъащIэхэм щыщу языхэзри хабзэ пыухыкIахэм тету къызэрыхъур, зэрекIуэкIыр еджакIуэхэм къагурыгъэIуэн хуейщ. Апхуэдэ упщIэхэр щызэпкърыхащ «Уэсыр сытым къыхэкIрэ?», «Трасэхэр», «Зы псы ткIуэпсым и таурыхъ» рассказхэм. А тхыгъэхэм ящIэлъ гупсысэхэр узэщIакIуэм езым къиIуатэркъым, атIэ образ пыухыкIахэмкIэ къегъэлъагъуэ. «Уэсыр сытым къыхэкIрэ?» рассказым и лIыхъужь нэхъыщхьэ КIунэ цIыкIу, ныбжьышхуэ имыIэми, куэдым йогупсыс, псори фIэгъэщIэгъуэнщ.

А пщащэ набдзэгубдзаплъэм и хьэл нэхъыщхьэу узэщIакIуэм къыхигъэщхьэхукIыр и «ерыщагъэрщ, мурад зыхуищIа, зи ужь ихьа дэтхэнэ зы Iуэхури и кIэм зэрынигъэсырщ» [Цагов 1925: 39–41]. Уэсыр къызэрыхъур зэхигъэкIын щхьэкIэ, абы унагъуэм ис псоми захуегъазэ, ауэ зыми жэуап тэмэм къыщрамытыфым, ар и адэшхуэм деж макIуэри зыхуейхэр псори зыгурегъаIуэ.

Гукъинэжу а рассказым щызэфIэгъэуващ Уэзырмэс – КIунэ и адэшхуэм – и образри. ГушыIэр, ауаныр зи мыхамэ а лIыжьым и теплъэми, и Iэдэбагъми, и гушыIэми, и щIэныгъэм и кууагъми тхылъеджэр дехьэх.

Къэхъу лъэпкъ щIэблэщIэр Цагъуэ Нурий и тхыгъэхэм зыхуагъасэр лIыгъэрщ, гуащIэдэкIыр фIыуэ ялъагъуу щытынырщ, цIыхугъэ яхэлъынырщ. Апхуэдэ гупсысэхэр щыпхырышащ «Iэпкълъэпкъхэр», «Адэмрэ и къуэхэмрэ», «Цыжьбанэ лIыхъужь» рассказхэм. Абыхэм лъэпкъ IуэрыIуатэм пыщIэныгъэ хуаIэщ, ауэ, абы къыдэкIуэуи художественнэ Iэмалхэри къыщыгъэсэбэпащ.

Литературнэ зэфIэкIхэр Цагъуэм зэрыбгъэдэлъыр, зытепсэлъыхь Iуэхухэр уи нэгу къыщIигъэувэфу, ар зэралэжь Iэмалхэм щыгъуазэу ар зэрыщытам и щыхьэту зэпкърыпх хъунущ «Цыжьбанэ лIыхъужь» рассказыр. А псэущхьэ цIыкIум и псэукIэр, и дуней тетыкIэр пэжу къызэриIуэтам, щIэныгъэ сабийхэм къыхахыным къыдэкIуэу, абы гукъинэжу щызэфIэгъэуващ езы цыжьбанэм и сурэт, сыт хуэдэ шынагъуэми къэмылэнджэжу ар зэрыпежьэр, и бийхэм зэрытекIуэр, лей зылъысхэм дыIэпыкъуэгъу зэрыхуэхъур. Рассказыр еух мыпхуэдэу: «Пщэдджыжьым дыгъэри къыщIэкIри удзхэм ятехьа уэсэпсхэр ягъэгъущыжащ. Гъуейм хэс бзухэм уэрэд жаIэрт, блэ шынагъуэм цыжьбанэм зэрыIэщIигъэкIахэр ящIэрт» [Цагов 1925: 68–69].

Адыгэ узэщIакIуэ Цагъуэ Нурий и цIэм епхащ анэдэлъхубзэм и тхыбзэр зэхэлъхьэнри, зэджэн тхылъхэр гъэхьэзырынри, лъэпкъ тхыдэр зэфIэгъэувэжынри, япэ лъэпкъ газетитIыр къыдэгъэкIынри, адыгэ публицистикэм зегъэужьынри. Цагъуэ Нурий и рассказхэм дэркIэ щхьэпэр, нэхъыщхьэу щытыр сабий щэнгъасэ Iуэхугъуэм иригузавэу, адыгэбзэкIэ псыхьа тхыгъэхэр и щIэблэм ябгъэдилъхьэрэкIэрэ лъэпкъ художественнэ гупсысэм и IэфIыр къагуригъэIуэну, зэхригъэщIыкIыну яужь зэритарщ.

Адыгэ сабий литературэм зиужьыным щIэрыIащ, шэч хэмылъу, 20 гъэхэм лъэпкъым и цIыху псоми зэхуэдэу тхыбзэ яIэ зэрыхъуар, лъэпкъ тхыбзэкIэ япэ газет, тхылъхэр къыдэкIын зэрыщIидзар, ЛУГ-м адыгэбзэ щрагъэджу зэрыхуежьар.

Лъэпкъ сабий щэнхабзэм теухуауэ мыхьэнэ пыухыкIа иIащ 1929 гъэм «Къэрэхьэлъкъ» газетым и напэкIуэцIхэм пIалъэкIэрэ къыщызэрагъэпэщу щыта «Сабий тхьэпэми». Абы къытехуэрт лъэпкъ сабийхэм папщIэ япэу зэхалъхьа тхыгъэ кIэщIхэр, уэрэд цIыкIухэр, IуэрыIуатэм щыщ таурыхъ, хъыбар сыт жыпIэми, нэгъуэщIхэри.

«ХХ лIэщIыгъуэм и 20–30 гъэхэм лъэпкъ тхыбзэр зытет графикэр зыбжанэрэ яхъуэжын хуей хъуами, сабийхэр зэрырагъаджэ тхылъу, пособие зэмылIэужьыгъуэу Къэбэрдей-Балъкъэрым къыщыдагъэкIым куэдкIэ хэхъуащ. Лъэпкъ сабийхэм щхьэхуэу тхылъхэр, художественнэу гъэпса тхыгъэхэр зэрыт, зэреджэн тхылъ яхузэхэлъхьэн, яхузэгъэпэщын зэрыхуейр къагурыIуэу а Iуэхум елэжьащ Цагъуэ Нурий, Елбэрд Хьэсэн (1896–1967), ЩоджэнцIыкIу Алий (1900–1941) сымэ» [Тимижев 2021: 204].

1931 гъэм а щIэныгъэлIхэм зэхалъхьауэ къыдэкIащ «Артель» тхылъыр. А тхылъым зи усэ гуп ихуахэм ящыщт езы ЩоджэнцIыкIу Алии. Апхуэдэхэт зыхэпсэукI гъащIэм и нэщэнэхэр къызыхэщыж «Щывгъаблэ», «Жыг хьэпIацIэ», «ДгъэкIынщ жызум хадэ», «ЕджакIуэщIэ», «Зэужьхэу фынакIуэ», «Псы щхьэлым», «КхъыIэ, хуиту сегъэгугъу», «Ди нартыхур» усэхэр.

«ЩIэблэр егъэджэныр, гъэсэныр къалэн нэхъыщхьэу къэралым щыуват, арат зыхуэунэтIар «культурэ революцэкIэ» зэджэ лэжьыгъэ щхьэпэр. Абы и мыхьэнэр фIыуэ къызыгурыIуэ адыгэ щIэныгъэлIхэм еджапIэхэр зыхуеину тхылъхэр хуагъэхьэзырт, езыхэм я нэхъыбэри егъэджэныгъэ IэнатIэм пэрытт. Егъэджэныгъэмрэ щIэныгъэмрэ я Iуэхум а илъэсхэм къэмылэнджэжу бгъэдэтахэм ящыщщ ЩэрэлIокъуэ Т., Цагъуэ Н., Цагъуэ М., ЩоджэнцIыкIу А., Борыкъуей ТI., ДыщэкI М., Елбэрд Хь., ТIажь Ш., Кумыщ Хь., Хьэбырэ И., ЩоджэнцIыкIу I. сымэ, нэгъуэщIхэри» [Тимижев 2021: 204–205].

А къалэн мытыншым еувэлIат ЩэрэлIокъуэ Талъустэни. Совет лъэхъэнэм абы «Алыфбей. Ипэм щаджынур» япэ букварыр къыдигъэкIащ. Ар латин хьэрфхэм тетт. АбыкIэ 1924 гъэм газетхэр, тхылъхэр къыдэкIыу щIидзащ. А тхылъым ЩэрэлIокъуэм хигъэхьащ хъыбар, псысэ гъэщIэгъуэнхэр. Ап-хуэдэхэщ «Шыдым и Iэмал», «Бажэмрэ жызумымрэ», «Бдзэжьеящэмрэ бдзэжьей цIыкIумрэ», «Джэдымрэ пцIащхъуэмрэ», «Бажэмрэ ажэмрэ», «ЧыцIитI», «Хьэмрэ дыгъужьымрэ», нэгъуэщIхэри.

ЩэрэлIокъуэ Талъустэн и псысэхэр нэхъ зэхьэлIар нэпсеягъэм къишэ бэлыхьырщ, гущIэгъум, псапэм къыпэкIуэ фIыгъуэрщ, уи щхьэ темылъ тумылъхьэнырщ. АдыгэбзэкIэ къыдэкIахэм я фIыпIэу къэлъытапхъэщ абы и «ХъумпIэцIэджымрэ Тхьэрыкъуэмрэ», «Аслъэнымрэ Дзыгъуэмрэ» псысэхэр. Абыхэм ящIэлъ гупсысэхэр егъэджакIуэм тэмэму еджакIуэхэм бгъэдимылъхьэфынкIэ зэрыхъунум игъэшынэ щIэныгъэлIым Iэмал зэхуэмыдэхэр къегъэсэбэп. Ахэр зытеухуахэр езы усакIуэм, псалъэжь щIыкIэу ухуауэ, тхыгъэхэм я кIэхэм къыщехь. Гъэсэныгъэ зыхэлъ апхуэдэ чэнджэщ-ущиекIэщ абы хъыбархэр зэриухыр: «Мычэму ягъэкъабзэ Iэмэпсымэр куэдрэ зокIуэ», «Ныбэр ерыскъыкIэ умыкудащэм узыншагъэщ», «Iэуэлъауэ щыкуэдым акъыл щымащIэщ», нэгъуэщIхэри.

Адыгэ сабий щэнгъасэм сэбэп хуэхъуну пылъащ ХХ лIэщIыгъуэм и 20–30-гъэхэм адыгэ тхакIуэхэм я къалэмыпэ къыщIэкIа тхыгъэхэр, я тхыгъэ зэрыхуа сборникхэр. Апхуэдэхэт 1932–1934 гъэхэм къыдэкIыу щыта «КъаруущIэ» альманахыр, 1933 гъэм Налшык къыщыдэкIа «Япэ лъэбакъуэ» литературэ-художественнэ сборникыр, нэгъуэщIхэри. Мы зи гугъу тщIы лъэхъэнэм сабийхэм тхыгъэкIэ зыхуэзыгъэзахэм яхэтащ ШэкIыхьэщIэ Пщыкъан басняхэмрэ усэхэмкIэ; Борыкъуей ТIутIэ усэхэмрэ хъыбархэмкIэ; ЩэрэлIокъуэ Талъустэн усэхэмрэ рассказхэмкIэ; Пщынокъуэ Абдул усэ, уэрэд, рассказхэмкIэ; Махъсидэ Залымхъан рассказхэмкIэ; Елмэс Хьэжбий усэхэмкIэ, нэгъуэщIхэри.

Борыкъуей ТIутIэ и къалэмыпэ къыщIэкIащ сабийхэр зэрырагъаджэ тхылъхэр. «Ар нэхъ зыхуэтхэр еджакIуэхэрат, и усыгъэхэм къалэн нэхъыщхьэ ящищIри «литературэ къабзэм» и Iуэхутэкъым, атIэ еджакIуэм хуэщхьэпэнырт» [История адыгской… 2010: 309]. «КИМ», «Сыхьэт махуэ дэ дежьащ», «Советхэм я власть», «Пионер уэрэд», «Октябрым и 25-р» усэхэр зыхуэгъэзар ныбжьыщIэхэр Iуэхугъуэ гуэрым къыхуеджэнырщ, зэщIэгъэуIуэнырщ. УсакIуэр а тхыгъэхэмкIэ хущIокъу зэманым и гупсысэ пэрытыр гурыIуэгъуэу еджакIуэ цIыкIухэм яхуиIуэтэну.

Борыкъуей ТIутIэ и усыгъэхэм а лъэхъэнэм мыхьэнэшхуэ яIащ щIалэгъуалэр щIэныгъэм ешэлIэнымкIэ, абыхэм зэманым къигъэщI гупсысэ пэрытхэр япхыгъэкIынымкIэ. Ауэ ар зытета художественнэ лъагъуэр ди литературэм къищтакъым.

1936 гъэм адыгэ сабийхэм я уэрэд зэрыт сборник къыдэкIыным хуагъэхьэзырауэ зэрыщытам щыхьэт техъуэ тхыгъэхэри щыIэщ. Псалъэм папщIэ, Срыхъу Хьэгуцырэ (1906–1937) елэжьауэ щытащ корректору а тхылъым.

Апхуэдэ щытыкIэм итащ адыгэ сабий щэнгъасэр Хэку зауэшхуэ нэужь илъэсхэм нэсыху. Адыгэ сабий журнал, газет, альманах сыт хуэдэхэр щхьэхуэу хухэхауэ зэман кIыхькIэрэ димыIами, зыщыгъэгъупщэн хуейкъым а Iуэхугъуэм иригузавэу щытахэм а лъэхъэнэм яхузэфIэкI ящIэну зэрамурадар. Абы и щыхьэтщ «Къэбэрдей пэж», «Къэбэрдей» альманахым къытехуэу щыта уэрэдхэр, поэмэхэм щыщ едзыгъуэхэр, рассказ, повестым щыщ Iыхьэхэр, нэгъуэщIхэри.

ХХ лIэщIыгъуэм и 30–50 гъэхэм адыгэбзэр ди школхэм зэрыщаджа учебникхэм я нэхъыбэр зэхэзылъхьар Елбэрд Хьэсэнщ. Абы къыдигъэкIащ «ЛитературэбзэкIэ зэджэр сыт?», «Къэбэрдей тхыбзэм и тхыдэм щыщ», «Адыгэ тхыбзэр къызэрежьар», «Тэмэму псэлъэн», «ЦIыхубэм я бзэр литературэбзэм и лъабжьэщ, и къыхэкIыпIэщ» щIэныгъэ лэжьыгъэхэр.

Абы и художественнэ тхыгъэ кIэщIхэр зыхуэгъэпсар щIэблэр егъэджэнымрэ гъэсэнымрэщ. Елбэрдым и сабий усэхэмрэ рассказхэмрэ зэгъэуIуауэ ихуащ «Таурыхъхэр» (1960) тхылъым. Ар икIи зэдзэкIакIуэ Iэзэт, абы и фIыгъэкIэ лъэпкъ тхылъеджэ ныбжьыщIэхэм адыгэбзэкIэ яIэрыхьащ Дж. Свифт и «Гулливер лилипутхэм я деж» («Гулливер и къэкIыхьыныгъэр» тхыгъэм щыщ Iыхьэ), А. Пушкиным и «Борис Годунов», В. Шишков и «ГушыIэ рассказхэр» тхыгъэ цIэрыIуэхэр.

«Лъэпкъ узэщIакIуэхэм я иужьрей щIэблэщ Елбэрд Хьэсэн. Япэ итахэм зыIэрамыгъэхьэфа хъуэпсапIэр – адыгэр щIэныгъэ гъуэгум техьауэ ялъагъуныр – къызэхъулIари, и лэжьыгъэшхуэхэм папщIэ хэкум и гулъыти къызылъысар аращ» [Тимижев 2021: 207].

ХХ лIэщIыгъуэм и етIуанэ Iыхьэм лъэпкъ литературэм псынщIэу зиужьащ, зиужьащ сабий литературэми. КъиIэт IуэхугъуэхэмкIи, жанрхэмкIи абы зиубгъуащ. Сыт щыгъуи хуэдэу ар ноби щытщ щIэблэр гъэсэным и хэкIыпIэ нэхъыщхьэу, ар хуолажьэ ныбжьыщIэм и анэдэлъхубзэмрэ Хэкумрэ фIыуэ илъагъуу, лъэпкъ лъапIэныгъэхэр и гъуазэу къэгъэтэджыным.

Апхуэдэ щIыкIэкIэ, ди гупсысэхэр къризэщIэткъуэжу, жыпIэ хъунущ сабий литературэр лъэпкъ литературэшхуэм и зы Iыхьэу, щытыкIэ хэхахэмкIэ гъэнэхуауэ къэгъуэгурыкIуэу. Апхуэдэу IуэрыIуатэм и пкъыгъуэхэу адыгэ сабий литературэм хыхьахэм лъэпкъ щхьэхуэныгъэхэр къыхощ.

Къыхэгъэщыпхъэщ адыгэ сабий литературэр къыгуэхыпIэ имыIэу сабий щэнгъасэм зэрепхар. ЦIыкIухэм я зэхэщIыкIым зегъэужьыным, емрэ фIымрэ зыхащIыкIыу гъэсэным, щIыуэпсымрэ абы и къэхъукъащIэхэмрэ ящIэу, нэхъыжьхэм щIэрэ нэмысрэ хуащIу, псэущхьэхэр фIыуэ ялъагъуу щIэблэр къэхъунымкIэ адыгэ сабий литературэм сыт хуэдэ лъэхъэнэми къалэнышхуэ игъэзащIэу къогъуэгурыкIуэ.        

About the authors

Khamisha T. Timizhev

Author for correspondence.
Email: timigev.ha@mail.ru
ORCID iD: 0000-0001-6776-8004

Naima B. Bozieva

Email: naimabozieva@mail.ru
ORCID iD: 0000-0002-0767-2825

References

Supplementary files