Философские размышления в поэзии Мухтара Табаксоева

Полный текст

Белгили малкъар поэт Табакъсойланы Мухтар кесини энчи хаты болгъан, заман туудургъан болумланы кесича кёре, ангылата да билген, суратлау сёзге усталыгъы бла адабиятны байыкъдыргъан жазыучуладан бириди. Ол миллет сезими терен болгъан, поэзияда кесини энчи жолу бла, жашаугъа ёз къарамы бла айырмалыды. «… Жашауда, жамауат аллында сёзюн ачыкъ да, тынгылы да айтханыча, поэзиясыда алайды» [Толгъурланы З. 2009: 117].

Табакъсойланы Хасанны жашы Мухтар 1959 жылда Совет (бусагъатда – Черек) районну Огъары Малкъар элинде туугъанды. Къабарты-Малкъар къырал университетни филология факультетин бошагъандан сора, Нальчик шахарда комсомолну Октябрь райкомунда ишлегенди. Кёп жылладан бери «Эльбрус» китап басмада малкъар адабият бёлюмге башчылыкъ этип турады. Бюгюнлюкде анда малкъар адабиятны редакциясыны таматасыды.

Мухтар 1997 жылда Россейни жазыучуларыны биригиуюне киреди.

Адабиятда ал атламларын университетде окъугъан жылларында этгенди. 1995 жылда аны «Чарс» [Табакъсойланы М. 1995] деген биринчи назму китабы чыгъады. Анга кирген назмулада заманны излеми, жашауну чюйреликлери, бурушлары ачыкъланадыла. Поэт озгъан кюнлени бюгюннгю кюн бла ансдан тенг-лешдирмейди. Халкъ миллет энчилигин аз-аз тас эте баргъанына, келир кюнюне ийнаныулу къарамагъанына жарсыйды. Ол жашау кемчиликлери, къадардан угъай, адамны кеси хомухлугъундан чыкъгъанларын ангылайды. Аны ючюн жазады былай:

Тас болгъанды адамлыкъ,

Къалдыла намыс, адет да,

Махталады аманлыкъ,

Ачыкъдан жюрюйдю дерт да.

«Игилик ахшы эсе…» [Табакъсойланы М. 1995: 99].

Табакъсойланы Мухтар айтхан оюмун буруннгудан келген адеп-къылыкъ тёрелени кючлерине таяна ачыкълайды. Бар жарсыуланы баш сылтауун – кеси адамларыбызны миллет хазнагьа уллу кёллюлюклерин туура этеди («Къарангылыкъ – / Жюрекледе да – чарс»). Поэтни оюмлаууна кёре, зарлыкъ, кесимчилик, жалынчакълыкъ дегенча шартла бийлейдиле инсанланы жюреклерин.

Халкъны жашау болумуна къайгъырыу, аны юсюнден суратлау-эстетика оюм, фикир этиу да «Чарс» деген назму жыйымдыкъны баш магъанасын тутхан затладыла. Терен сагъышладады поэтни эси – китабы да анга шагъатлыкъ этгенча, «Суу жагъада олтурама сагъышлы…» деген тизгин бла башланады. «Мен айтама жюрек жырымы…», «Къайгъым – тенгиз…» деген лирика назмулада философия къарам толу ачыкъланады: («Мен айтама жюрек жырымы, – / Сау этсин саусузну жарасын. / Мен айтама жюрек жырымы, – / Тюзлюкге, тенгликге жарасын» [Табакъсойланы М. 1995: 131]; «Къайгъым – тенгиз, / Сагъышларым – ары саркъгъан Черек… / Къайгъым – тенгиз, / Умутларым – батып кетген кеме… / Къайгъым – тенгиз, / Сюймеклигим – жыры ёлген чарлакъ» [Табакъсойланы М. 1995: 147].

Мухтарны китабында аслам тюбеген «къара терек», «къара атлы» дегенча сёз тутушла бошдан айтылмагъандыла: ала поэтни халкъны къадарыны юсюнден тынгысыз сагъышларын ачыкълагъан ангыламладыла. Юлгюге «Малкъарны къары – къара» деген назмусун келтирейик:

Малкъарны къары – къара:

Къаргъала къонупдула.

Жулдузларына къара –

Ала да онгупдула [Табакъсойланы М. 1995: 42].

Былайда бир шарт эсленеди: назмуну хар тизгини да окъуучуну сагъайтады. «Къары – къара», «къаргъала – къара» деген сёз тутушла халкъны бюгюнлюгюню эм келир кюнюню юслеринден сагъышландырадыла, ниет-эстетика, адеп-къылыкъ адетле къуруп бара эселе, жашауну магъанасы да сора къалмайды деген философия оюмгъа келтиредиле.

Быллай чыгъармаланы кёбюсюнде оюм къарама-къаршчы затланы юслери бла айтылады. Аланы мурдорларында уа бир бирге чюйре келген сёзледен (антитеза) тенглешдириу къуралады (къар – жерни белгиси, жулдузла – кёкню белгилери). Аллай суратлау амал бла Табакъсойланы Мухтар «Атын чапдыра» деген назмусунда да хайырланады:

Атын чапдыра,

Жулдуз чакъдыра,

Ашыгъады жангы Ай кёкде...

Жангыз чапыракъ,

Жансыз чапыракъ

Къалтырайды къара терекде... [Табакъсойланы М. 1995: 94].

Бу къысха назмучукъ бир бирге къаршчы (кёкде ай, терекде чапыракъ: бири – кёкде, бири – жерде) тургъан дунияланы «келечилерини» сыфатлары бла къуралгъанды. Анда айтылгъан оюм да анга кёреди: ал ючтизгин жарыкълыкъны белгиси, экинчи ючтизгин а – мудахлыкъны. Ол а назмуну жашау жорукъгъа бойсунууунда къуралгъан макъамыды.

«Толу эм тамырлы рифмаладан Мухтар ажашмайды десек, аны
чыгъармачылыкъ иши малкъар поэзияда жангы сёз, жазыучулукъ хат
болгъанын окъуучу ангыларыкъды (тууушда-урушда, тёлюбюз-те-
либиз; жарысын-жарасын, келсенг-таулу эсенг; сындыла-басындыла
дегенча). Рифма къурагъанына ушаш ачыкъ-къысыкъ тауушланы да къошуп,
бирикдирип, кёргюзтген болумну не да суратны макъамын къулакъ
эшитирча этгени Мухтарны усталыкъ шартыды» [Толгъурланы З. 2015: 122–123].

Мухтарны чыгъармаларында аны философия къарамы «жютю» оюмлауунда эсленеди; поэт кесини жюрек къыйыныны юсю бла битеу адам улуну жарсытхан затлагъа окъуучуну эсин бурады. «Поэтни жюрек урууу кёп тюрлю шартла, окъуяла бла байламлыды. Алай халкъны апчытхан артыкълыкъла, кемчиликле, зорлукъла саркъмай, бет алышындырмай, малкъар халкъны боса-гъаларына къайтып келип тургъанлары тынчлыкъ бермейдиле. Поэт, миллетни бетине къарап, анга айланып, «тарыхынг окъуна урланды, къымдыла гудула деп, жарсыуун ачыкъ айтады» [Толгъурланы З. 2009: 118].

Алан элим, Ас элим,

Адам санынг аз элим,

Эркинлигинг тас элим,

Ким да санга баз элим.

Аманларынг баш болуп,

Жолгъа тюшген таш болуп,

Халкъынгы къанын ичген

Жауунга жолдаш болуп...

Жаралы жугъутурлай,

Ол жарлы жугъутурлай

Къуралса эди ишинг:

Къутхарса эди Хашим!

Алан элим, Ас элим,

Бурунгу Кавказ элим,

Къыраллыгъынг къайтмаса

Келир кюнюнг чарс элим...

«Алан элим, Ас элим…» [Табакъсойланы М. 1995: 52]

Неда:

Налат ташха тагъама ёмюрню:

Шашхын къырал сайлайды ёлюмню,

Фана дуния – Ибилисни къулу.

...Адам улу, Сыйратмыды жолунг?!.

«Налат ташха тагъама ёмюрню» [Табакъсойланы М. 1995: 60]

Поэт жашырмай айта эсе да кесини оюмун, дуния былай барып турмазына толу ийнанады: «Тейри эшиги ачылып, бирде жарыкъ хорлар. Дуния былай турмаз…» (бу сёзле бла Мухтарны «Чарс» деген китабы ачылады).

«Тюзлюк келир, терсликни, керексиз дауну ол хорлар деген
ахшы умутуна ийнанмагъан поэтледен тюйюлдю Мухтар. Тюзлюкге
бла шуёхлукъгъа, тенгликге жораланнган поэзияны кючю уллуду – анга
ышаннганын да жашырмайды поэт» [Толгъурланы З. 2009: 121]:

Назмуму жюрек урууунда

Эшитиледи Малкъарны орайдасы,

Азатлыкъгъа чакъырыуну хайдасы –

Болурму да жазгъанымы файдасы... [Табакъсойланы М. 1995: 63].

1997 жылда «Минги Тау» журналда «Мёлеклени да мёлегисе сен», 2000-чи жыл февральда уа «Заман» газетде «Акъ жылла» деген атлары бла Мухтарны назму къауумлары басмаланнган эдиле. Назмулада ачыкъланнган сюймекликни кючю авторну оюмуну бишимлигин, адабият эслилиги ёсгенин бютюн да шарт этген эди. Адам эслеялмазлыкъ затланы да эслеп, Мухтар поэзия теренлигине жетишеди. Сёз ючюн, эрттенликге жаууп чыкъгъан къар дунияны жараларын жашырады («Эрттенли уа чиммакъ-акъ къар жауады, / Дунияны жараларын жабады», неда: «Къара тенгиз – жара тенгиз, / Чайкъал, чайпал, къутур. / Къара тенгиз – харам Тенгиз, / Жауун суулай жутул. / Кюнсюзлени къапхан тенгиз, / Къалай айтмайым дау?..»).

Табакъсойланы Мухтар жазгъанларында хар сёзню жерине келишдиреди, къарама-къаршчы магъаналы сёзлени уста хайырланыуу бла суратлау бийикликге жети­шеди. «Къара тенгиз – харам тенгиз», «кюнсюзлени къапхан тенгиз» дегенча сёз тутушлада жан салыу, тенглешдириу, жаз тиллилик авторну жюрек сезимин, халын толу ачыкъларгъа болушадыла.

Назмуну къуралыу формасы, бир-бирледе кесине насийхат оюмну да алып, адам улуну бар къайгъыларын да кёрюрча даражагъа жетишдиреди, биреуню жарсыуу бла битеу жамауатны къайгъысын байламлы этип къояды.

Насийхат халда жазылгъан назмулада поэтни философия къарамы толу эсленеди – аны таулулугъу, инсанлыгъы, Ата журтну, ана тилни сыйын кётюрюуу, таулу халкъны ётгюрлюгюн эм акъылын багъалауу («Тейриле Тейриси – адамлыкъ, – / Намысха тыйыншлы жашайыкъ… / Таулула таулагъа ушайыкъ!»; «Тилибиз, динибиз, жырыбыз / Жаныбыздыла – этмейик тас!»; «…Журтуна жарарыкъ – жарасын. / Чакъырады Минги тауубуз!» («Чакъырыу насийхат да эшитдим») [Табакъсойланы М. 1995: 53]. Назмуда насийхат сёз бла бирге алгъыш сёз да келеди: «…Иги сёзню алгъаннга – / Аллах берсин сау къадар» [Табакъсойланы М. 1995: 54]. «Жарлылыгъыма алгъышым» деген назмуда алгъыш сёз ахыр тизгинледе айтылады:

Журтунгу, миллетинги,

Жырынгы, юмметинги.

Аллах онгуна буруп, –

Нюр жарытсын бетинги! [Табакъсойланы М. 1995: 118]

Алгъыш халда жазылгьан назмулада алгъыш тизгинле терк-терк къатланадыла. Быллай шарт Табакъсой улуну халкъ чыгьармачылыкъ бла байламлыгьына шагъатлыкъ этеди. «Къарачай-малкъар фольклор текстледе «Я Аллах», «Аллах», «Тейри» дегенча сёзле къатланыу формада эркин хайырланыладыла. Ала алгъышны кючлер муратда айтыладыла: («Я Аллах, Я Аллах, насыплы бол, кесинг сюйгенча жаша!»; «Аллах бир ариу жашау берсин!»; «Аллах ыразы болсун!»; «Тейри берсин сабырлыкъ, / Тейри берсин дамырлыкъ, / Тейри жарытсын жолунгу! эм д.а.к.б.)» [Локьяева, Узденова 2021: 253].

Дагъыда поэтни айырмалы этген шартларыны санында – ол бир ишге да, бютюнда адамны жарсытхан ишге, сансыз къарамайды, аны ниет излеми да кесине тынч жолну сайлатмайды. Аны жазыу ишини ёзеги жигитлик, чёрчеклик, этимлик деген илишанладыла – ала бютюнда «Чарх оюн» (2003) [Табакъсойланы М. 2003] деген китабында ачыкъланадыла. Мында «Чарс» деген назму жыйымдыкъны нюзюрю андан ары айныйды.

«Чарх оюн» деген китапны атында айтылып турады баш магъанасы. Ол нарт таурухладан келеди: чархны тёш башындан энишге айландырып ким бошлагъан эсе да, андан бирем-бирем къачып къутулур амал жокъду, андан жалан да биригиу бла сакъланыргъа боллукъду. Миллет да алай бла сакъланады ёмюрледе – бирлик бла. Мухтарны китабыны магъана ёзегин да «Бирликде – тирлик» деген халкъ айтыу къурайды. Ата жерини жаралары, кёп турмай, сынтыл боллукъларына ийнаныуу да халкъны эрттеден бери кеси къурай келген ниет хазнасындан болгъанын баямлайды. Сёз ючюн:

Уой, таулу жыр, желча жет да,

Хар таулу жанны уят,

Къайтсынла тёре, адет да,

Нюр жайсын да Шериат.

«Таулу жыр» [Табакъсойланы М. 2003: 7].

Китап юч бёлюмден къуралады. Биринчи бёлюмю («Таурус къушум») бла экинчи бёлюмю («Борч») магъана жаны бла жууукъдула: былада авторну философия оюмлары бирлешедиле. Поэтни сагъышларында заманны тохтаусуз барыуу, жашау чархны бурулуу ачыкъланадыла.

Терек ёседи алай –

Жерни тынчлыгъын сакълай,

Чапыракъ ауазлы жырлары

Жангыдан жангырта жылланы… («Терек ёседи алай…») [Табакъсойланы М. 2003: 99]

Неда:

Тенгиз толкъунла кибик,

Бири бирин жута,

Озадыла кюнле... айла... жылла… («Тенгиз толкъунла кибик…») [Табакъсойланы М. 2003: 165].

Миллети ючюн къайгъырыуда, халкъыны жашауун теренден оюмлауда тууадыла быллай тизгинле:

Уой, таулу устала – таныулуду да

къол ызыгъыз,

Тасыбыз – табылыр, къуралырбыз,

барырбыз алгъа,

Усталыкъ, хунерлик, чемерлик

таныгъан халкъыбыз,

Хорлатмаз зорлукъгъа, бой салмаз

ёлюмге, ажалгъа!..

«Таулу устала» [Табакъсойланы М. 2003: 49].

Бу тизгинледе таулу миллет кесини иш кёллюлюгю бла не заманда да юлгюлю бола келгени, аны тамблагъы кюнюн базыныулу этген адамлары болгъаны поэтни ёхтем къууанчыча суратланады.

«Уой, шукур Аллахха! Малкъарда ёлюмсюздю хунер!» [Табакъсойланы М. 2003: 49], – дейди Мухтар. Бу тизгинледе поэтни ийнаныуу, базыныуу, ёхтемлиги, миллетини керти уланларына алгъыш сёзю да биригипдиле. «Таулу устала» деген назмусу хунерлери, усталыкълары, чемерликлери да халкъгъа белгили адамла Бачиланы Хамзатха бла Мокъаланы Владимирге аталгъанды.

Къайсы миллетни тарыхын, тилин, адабиятын, маданиятын алып къарагъанда да ала барысы да халкъны кёлден чыгъармачылыгъы бла къаты байламлыкъда болгъанлары шартды. Халкъ чыгъармачылыкъны жыйып, аны тамам тинтип, миллетине, башха миллетлеге да кёргюзте, билдире билген адамларыбыз аз тюйюлдюле. Табакъсойланы Мухтарны «Бирин къоюп, бирин айтсакъ да, Махти…» [Табакъсойланы М. 2003: 54–55] деген назмусу илмуда ёмюрлюк эскертмеле этерге фахму да, билим да таба билген алим Джуртубайланы Махтиге жораланнганды. Поэт ийнанады, болгъан байлыгъыбызны тамблагъы тёлюге саугъа эте билмесек, ол бюгюнде тунчугъуп барлыкъды.

Сенича жашлары болгъан халкъ, Махти,

Телилери болса да – апчымаз.

Мадар этсек, къадар этер Аллах да…

Жукъусурап турсагъ'а – кюн чыкъмаз! [Табакъсойланы М. 2003: 55].

Мухтарны чыгъармачылыгъында туугъан жерге, тилине, миллетини хар бир адамына энчи сюймеклиги назму тизгинлерине уста сыйыныпдыла. Къайсы назмусун алып къарасакъ да, ол сезим аны поэзиясыны ич ёзеги болгъанлай тургъанын эслерчады. Беш Тау эли, миллет тарыхы, нарт таурухлары, жомакълары, жыры, тепсеую, тою-оюну, адети, тёреси…

Чыкъ тюйюлдю, къар тюйюлдю – эримез,

Байлыгъыбыз – Татай, Деуер, Эрирей…

Байлыгъыбыз – Абмуш, Тотур, Апсаты…

Алтын Хардар, Умай бийче, Ашкерги,

Папай, Ажам, Сауман, Хымикки, Гылан…

Нарт таурухла: Алтын Дебет, Сатанай...

Аланланы Алан этген – Тинибиз,

Уллу Тейри, ариу Ана Тилибиз,

Халкъыбызны бирикдирген тёрюбюз –

Байлыгъыбыз – жаннет юйю Жерибиз!

Кече-кюн да Аллах бизни жакъласын,

Бу байлыкъны къабар кюнден сакъласын!

«Жаннет юйю – Туугъан жерибиз» [Табакъсойланы М. 2003: 78–79].

Чыгъармачылыкъ жолуну бу кезиуюнде Мухтар поэзия жанрны къысха шекелин (формасын) алгъа салады. Заманнга кесини къарамын кёргюзтюрге алай тынчыракъ болупму, огъесе ол форма акъылын къысха, кескин айтыргъа онг бергени ючюнмю? Билген къыйынды, алай жазгъанларында биртизгинле, экитизгинле, тёрттизгинле, сегизтизгинле кёбюрек тюбей башлайдыла. Аны бла бирге поэзиясында ол тюрлю форманы кенг хайырланып башлагъаны поэтни сёз усталыгъыны ёсгенини да белгисиди («Баш ура – башы тюшдю», «Жалына, жалына, – жаны чыкъды», «Жашасын сени харамлыгъынг, / Андан сора жокъду да жугъунг»).

Мухтарны дагъыда бир энчилигин айтыргъа керекди. Ол айтым (назму тизгин) къурауну да, кесини чемерлигин кёргюзтюр ючюн угъай, суратлау теренликге жетишир ючюн хайырланнган жазыучуларыбызданды. Поэт бир кибик харфла, бирча эшитилген сёзле бла уста хайырланады. Сез ючюн, «Жети жыл» [Табакъсойланы М. 2003: 108] деген назмуда да ол амалны кёрюрге боллукъду:

...Эки жагъа. Эски жара. Къуру къол.

Жети жылны жети жары элтген жол.

«Темиркъазакъ» [Табакъсойланы М. 2003: 237–240] деген назмусунда уа поэзия тизгинлерин тауушланы кючлери бла къурауда уллу жетишим этеди. Бу назмуда аллитерация (бирча тауушланы кенг хайырланыу) амалгъа поэт 120 сёз тапханды. Быллай амалны бир-бирле иш этип хайырланнганнга да санайдыла. Болса да, бу амал уллу усталыкъны, тил байлыкъны излеген амал болгъанын чыгъармачылыкъ сынамлары жетгенле иги биледиле. Мухтар аллайланы санындады:

Жетегейле –

жети жулдуз,

жети кёкден

жерге къарап,

жети жылны

жарыкъ-жарыкъ жандыла…

Желден женгил

желпек эди

жашаууму

жылы жайы,

жырлы жайы,

журлу жайы, –

жомагъы… [Табакъсойланы М. 2003: 237].

Жашауда кесини энчи оюму болгъан, бир кишини да къатламагъан Мухтар бек алгъа сюймеклик дуниясына ал бургъанладанды. Ол анасына, Ата журтуна уллу сюймеклигин терен суратлау кюч бла айтады.

«Акъ той» [Табакъсойланы М. 2003: 241–249] деген лирика поэмасы уа поэтни сюйгени бла ийнар айтыу халда сёлишиуюдю, ийнакъ ушагъы:

Жауады къар. Бу акъ тойгъа къарап,

Экибизге да акъ назму къурайма.

Тюшюм сунуп, тёгерекге къарайма,

Тансыкълыгъым жюрегими тарап... [Табакъсойланы М. 2003: 241].

Къызны сыфаты да ушатыула бла бериледи.

Эрттен сайын сен Кюн болуп тийсенг,

Ингир сайын сен Ай болуп чыгъаса.

Кечегиде Жулдуз болуп чагъаса, –

Къучагъымда ёртен жанаса сен! [Табакъсойланы М. 2003: 242].

Табакъсойланы Мухтарны поэзиясында «Акъ той» деген лирика поэманы энчи алып айтырчады, нек дегенде, бу поэмагъа кирген назмула жашауну кесини суратларын (тюбешиуню зауукълугъун, айырылыуну къыйынлыгъын, сезимни иссилигин, таулуну таулулугъун, бир сёз бла айтханда, поэтни ич дуния-сын ачыкълагъан, аны тилини байлыгъын, ариулугъун, не жаны бла да айырмалыгъын) белгилеген чыгъармаладыла.

Саулай поэмада акъ тюрсюн баш жерни алады. Ол сыфат жарыкъ дунияны, ниет кирсизликни, насыпны белгисича халкъ чыгъармалада («Уучу Бийнёгерни жыры»), суратлау адабиятда да (сёз ючюн, Толгъурланы Зейтунну «Акъ жыйрыкъ» деген чыгъармаларын эсге тюшюрюрге боллукъду) тюбейди. Мухтарны чыгъармасында акъ тюрсюн лирика жигитни жюрегин бийлеген ариу да, кючлю да сюймеклик сезим бла байламлыды. (Бояула Табакъсой улуну поэзиясында суратлау белгилени магъаналарын тутадыла [Узденова, Кетенчиев 2020]). Назмучу жан салыу, тенглешдириу дегенча суратлау мадарла бла тири хайырлана, сюймекликни бийиклигин, теренлигин, ариулугъун ачыкълайды.

Байрым айы акълайды дунияны.

Баям, бу къар жауа болур Айда да.

Жауса – жаусун... къышда угъай, жайда да, –

Кюн, от да эриталмасын аны…. [Табакъсойланы М. 2003: 241]

...Жауады къар, акълайды дунияны:

Озгъан жауун жомакъ болуп къайтханды.

Жырыбызны бу акъ тойда айтханды, –

Жангы жыр унутдурмасын аны! [Табакъсойланы М. 2003: 247].

Табийгъат бла тенглешдириу поэманы баш жигитини жюрек сырын, сюймеклигини чексиз кючюн къатлагъан кибикди [Узденова 2009: 66].

Сюймеклик сезим лирика жигитни эсин бийлеген эсе да, ол халкъда жюрюген адет-тёрелерин бузмай, аны жорукъларына бойсунады:

Ушамайды, билеме эрттеден, –

Сюймеклигин баям этген – айыпды… [Табакъсойланы М. 2003: 249].

Неда:

Чеги бар, мардасы бар хар нени да… [Табакъсойланы М. 2003: 249].

Жюрегини тёрюнде сакълагъан тасха сезимин айта, поэт сюймекликни бийиклигини белгисин – Байракъны – къурайды:

Сюймекликни байракъ этеме мен!..

Башында айтылгъанча, Мухтарны поэзиясыны энчи шартладан бири халкъ-ны кёлден айтылгъан чыгъармалары бла байламлыкъды. Суратлау ишде халкъ-ны ниет байлыгъы бла хайырлана билиу сёз устаны фахмусуна шагъатлыкъ этеди [Сарбашева 2017: 38].

Акъ той» деген поэмасында назмучу Акъ Маралны, Бийнёгерни атларын терк-терк эскереди: белгиленнген сыфатла сюймекликни ачыкълауда чыгъарманы суратлау даражасын кючлендиредиле, поэтика онгларын кенгертедиле:

Кел, Акъ Маралым, кёр: тансыкълыгъым –

Басхан суу! – жагъаларын талайды,

Нафыс черегинг къутурса алайды:

Думп, тac болуп къалады сакълыгъынг!.. [Табакъсойланы М. 2003: 245].

Бийнёгернича, Акъ Маралым, бил, –

Сюймекликни къая ыраннга тыймазса,

Обур болсанг да – къоз къапха жыймазса, –

Сюймеклигим этер барын да кюл!.. [Табакъсойланы М. 2003: 246].

Табийгъат поэманы баш жигитини жюрек сырын къатлагъан кибикди.

Малкъар поэзияны кёп ёмюрледен бери келген айныу жолунда поэзия тёреле къуралгъандыла да, жангы жазып башлагъанла ишлерин алагъа таяна бардырадыла. Малкъар поэтле ол жаны бла халкъда сыйлары жюрюген тау, таш дегенча белгилени хайырланадыла. Табакъсой улуну жазгъанларында да философия илишанла (тюш, тюн, сагъышла, кенглик, сёз) бирге келедиле. Ала Мухтарны жазыу энчиликлериндендиле. Алай бла ол кесини чыгъармаларында философия теренликлеге жетишеди.

Сёзюнг кёкню элгендирди,

Ташны, тауну да сагъайтды.

Сени угъай дегенинги

Жюрегиме къысып, къайтдым («Сёзюнг кёкню элгендирди») [Табакъсойланы М. 2003: 213], – деп жазгъанды ол.

«Чарх оюн» деген китапны ючюнчю бёлюмю – «Сюймеклик ийман» саулай да сюймеклик назмуладан къуралгъанды. Поэт жюреги жаратханлагъа айтхан ийнакъ сёзлерин, жан сагъайтхан тизгинлерин, ахшы къууум туудургъан назмуларын тийишдиргенди. Табакъсой улуну сюймеклик назмуларыны бир къаууму халкъ сюйген жырла болуп къалгъандыла: «Мен сюйгенча болмады», «Экибиз да алдандыкъ», «Сюймеклик ийман», д.б.

Табакъсой улуну чыгъармачылыгъына бийк багъа бичген Толгъурланы Зейтун болгъанды: «Мухтарны поэзиясына, бир сёз бла айтханда, къырал сая-сатдан, аны идеологиясындан, кёзбауундан бла текоталыкъдан толу азатлан-нган поэзияды дерге керекди. Анга кёре поэт малкъар халкъны озгъан тарыхын, бюгюннгю кюнлерин, жарсыуларын – барысын да жюрегине сыйындырып, келир кюнлерини, барлыкъ жолуну юсюнден терен сагъышланып, айтыр сёзюн, фикирин ачыкълагъанды…» [Толгъурланы З. 2009: 117]. Айтылгъаннга къошарыкъ – бюгюнлюкде да Мухтар поэзиясы бла малкъар адабиятха жангы илишанла келтиреди, аны байыкъдырады, айнытады.

Об авторах

Фатима Таулановна Узденова

Автор, ответственный за переписку.
Email: uzdenova_kbigi@mail.ru
ORCID iD: 0000-0002-5378-9514

Список литературы

Дополнительные файлы