Bert Gurtuev's contribution to the development of balkar literature (on the writer's 115th birth-day)

Full Text

Гуртуланы Исмаилны жашы Берт (07.11.1910–13.02.2001) озгъан ёмюрню башында малкъар жазма адабиятны мурдор ташын салгъан жазыучуладан бириди. Илму ишни баш мураты – сёз устаны жашау сынауун эм чыгъармачылыкъ къадарын бирден тинтип, миллет адабиятны айныууна къошумчулугъун кёргюзтюудю. Гурту улуну фахмулугъуна шагъат халкъына къойгъан бай ниет хазнасыды. Суратлау сёзге усталыгъыны, миллет адабиятны ёсюуюне салгъан къыйыныны юслеринден алимле, жазыучула кеслерини илму ишлеринде, жазмаларында, эскериулеринде шарт белгилегендиле [Кулиев 1958; Теппеев 1974; Атабиева 2008; Толгуров 2010а; Сарбашева 2003; Сарбашева 2010; Биттирова 2010 эм башхала]. Сёз ючюн, Толгъурланы Зейтун былай жазгъанды: «Гуртуланы Берт хар фахмулу жазыучуча, поэтчау из-леуню къыйын жолундан таймай келеди. Ол жолда жазыучу литературабызны суратлау кючюн кётюргенин, аны мурдорунда бек къыйматлы ташладан бирин салгъанын, битеу кючюн, эсин анга бергени шартды» [Толгуров 2010: 39].

Гуртуланы Берт суратлау сёзге усталыгъы бла чекленип къалмай, миллет «культурагъа, жарыкъландырыу ишге къуллукъ этгенди. Аны чыгъармалары заманнга жарагъандыла» [Теппеев 2010: 21]. Башда айтылгъаннга жазыучуну жашау жолу толу шагъатлыкъ этеди. Ол Россей империяны Терск областыны Нальчик округуну Акъ Суу элинде туугъанды (Нальчикский округ Терской области Российской империи, бусагъатда КъМР). Тогъузжыллыгъында атасындан-анасындан ёксюз къалгъанды. Школну бошагъандан сора Ленинчи окъутуу шахарчыкъда педагогика техникумуна киргенди, 1931 ж. аны бошагъандан сора устаз болуп ишлегенди. Республикада бардырыл-

гъан жамуат-политика, билим бериу бла байламлы ишлеге тири къатышханды. Малкъар тилни жангы алфавитини проектин, ана тилни грамматикасындан бла адабиятындан окъуу китапла хазырлагъанды, алагъа кёре дерслеге программала, хрестоматияла жарашдыргъанды. «Жангы жашау жолунда» (1931) деген жаш фахмуланы биринчи чыгъармаларындан къуралгъан назму жыйымдыкъгъа редакторлукъ этгенди, ары кесини биринчи назмулары да киргендиле. 1931 ж. Къабарты-Малкъар областда бардырылгъан тау халкъланы миллет искусстволарыны олимпиадаларына къатышханды, анда пролетар назмулары ючюн сыйлы къагъытлагъа тийишли болгъанды.

Гуртуланы Берт 1934 ж. СССР-ны жазыучуларыны Союзуна киргенди. Совет жазыучуланы биринчи Битеусоюз съездини келечиси болгъанды, аны ишине къатышханды. М. Горькийни къолундан жазыучуланы биригиуюне кирген билетин алгъанды. КъМАО-ны жазыучуларыны биригиуюню таматасыны орунбасары болгъанды. Сакъланнган архив документлеге кёре, 03.08.1936 ж. айтылгъан биригиуню башчысыны къуллугъун толтуруп башлагъанды, 07.07. 1938 ж. уа Ленинград шахаргъа Марра академикни атын жюрютген тил Институтну аспирантурасына окъургъа киргенди ^[1]. Андан къайтхандан сора жарыкъландырыу ишни бардыргъанды: Пятигорск шахарда политпросветшколада директорну къуллугъун толтургъанды, КъМАССР-ны (КъМАО 1936 жылда атын алышханды) Хулам-Бызынгы районуну билим берген бёлюмюне башчылыкъ этгенди.

Уллу Ата Журт уруш башланнганлай, эркинлик къагъыты (бронь) болуп тургъанлай, фронтха кетгенди. 1941 ж. 1 ноябрден башлап тамата лейтенант чинде аскер къуллугъун толтургъанды. Краснодарда стрелково-миномет училищада устаз (1942), курсантланы стрелковый роталарыны политругу (1943) болуп тургъанлай, къажау сермешлеге тири къатышханды. Аладан биринде ауур жаралы болуп, Закавказьяда Канакер шахарда эвакогоспитальгъа тюшгенди. Жаралары сау болгъандан сора солургъа эркинлик алып, туугъан элине келгенди. Фронтха къайтыр кюнню аллында 1944 ж. 8-чи мартда халкъы бла бирге Орта Азиягъа кёчюрюлгенди. Миллети бла бирге сынагъан къыйынлыкълагъа Берт кесин хорлатмагъанды: сюргюнде да ол жамауат эм чыгъармачылыкъ ишин бардыргъанды. Киргизияда Ош областында Къарасуу элни орта школунда военрук эм устаз, Фрунзеде илму институда къуллукъчу болуп ишлегенди, 1956 ж. дери Канск району Киршёлк совхозуну школасында завучну, директорну къуллукъларын толтургъанды.

Уруш жыллада эм кёчкюнчюлюкде сыналгъан къыйынлыкъланы юсюнден Гуртуланы Берт «Къара кюнле» деген эскериуле халда жазылгъан чыгъармасында хапарлайды [Гуртуев 2010: 91–131].

Ата журтуна къайтхандан сора жазыучу малкъар халкъыны миллет маданиятын жангыртыугъа уллу къыйын салгъанды. 1958 ж. башлап сыйлы солуугъа кетгинчиге дери (1974) къабарты-малкъар жазыучуланы биригиуюню Правлениясыны баш секретары, «Шуёхлукъ» альманахны баш редактору, тамата литература консультанты болуп ишлегенди.

Гуртуланы Берт Къабарты-Малкъарны республиканы урушну бла урунуу ветеранларыны Советини члени болгъанды. СССР-ны Баш Советини Указы бла кёп тюрлю орденле, майдалла бла саулагъаннганды (орден Отечественной войны II степени, «Знак Почета» – «Сыйлылыкъны белгиси» (1970), «За победу над Германией в Великой Отечественной войне 1941–1945 гг.» (1946), «За оборону Кавказа» (1966), «Ветеран труда» (1975) эм башхала).

Республиканы жамауат жашаууна тири къатышханы ючюн, миллет адабиятны айныууна салгъан къыйыны ючюн КъМАССР-ны Баш Советини Президиумуну (1960), Къабарты-Малкъар Республиканы (1996) Сыйлы Грамоталары бла саугъаланнганды. «КъМР-ны исскуствосуну сыйлы къуллукъчусу» (1972), «Къабарты-Малкъарны халкъ жазыучусу» (1980), «Нальчик шахарны сыйлы адамы (гражданины)» (1996) деген бийик атлагъа тийишли болгъанды.

Чыгъармачылыкъ иш бла кюрешип Гуртуланы Берт 1920-чы жылланы ахырында башлагъанды. Ол кезиуде къыралда совет властьны тохташханы бла байламлы уллу тюрлениуле бола эдиле (коллективизация, индустриализация, окъутуу-жарыкъландыруу ишле). Жаш адам къыланчлы заманны шагъаты болгъанды, аны ниет излемлерине кертичилей къалгъанды. Аны биринчи чыгъармаларында жамауатда болгъан социалист тюрлениуле, ала ючюн бардырылгъан кюреш суратланадыла («Жангы жашауну жолунда» деген поэмасы (1929); «Бекир» деген повести (1933). Берт биринчи назмуларында заманны баш илишанларын ачыкъларгъа итинеди. «Литпунктлагъа жюрюгюз, илму-билим билигиз» (1928) деген назмусунда окъургъа, билим алыргъа, аны бла жахилликни хорларгъа чакъырады хар инсанны да.

Жашауда жарыкъ тюрлениуле бла бирге Гуртуланы Берт жамауатда болгъан терс ишлени (уручулукъ, урунуугъа уллу кёллюлюк, жахиллик, ичгичилик, бузукъчулукъ) масхара сёзню кючю бла жютю кесаматлайды («Гудукан», «Махай-эфенди», «Ичгичиге» эм башхала). Эринчекликни, жахилликни юслеринден «Тасбаш» деген комедиясында да айтылады. Жазыучуну эскериулерине кёре, сахна чыгъарманы ол Шахмурзаланы Саид бла бирге (биратлы татар пъесагъа кёре) жазгъанды [Гуртуев 2004].

 Малкъар адабиятны тарыхында Гуртуланы Бертни «Бекир» (1933) деген чыгъармасы биринчи повестди деген оюм тохташханды [Теппеев 1974: 92]. Чыгъарманы ниет мурдорун колхоз къурулушха къатышханланы бла кулакланы араларында чюйрелик къурайды. Жазыучу баш жигити Бекирни сыфатында жашауда болгъан тюрлениулени толу, тюз ангылаялмагъан адамны кёргюзтеди. Бекирни оюмуна кёре, жангы тохташхан совет власть аны ишден эркин этеди: ол, ишден ёнгелеп, терек тюбюнде жатады, заманын бошуна оздурады, ол себепден эринчеклени санына тюшеди. Суратлау чыгъарма къурауда тынгылы сынауу болмагъан жазыучу Бекирни ич дуниясын терен кёргюзталмайды, къылыгъында эсленнген тюрлениулени сылтауларын ачыкълаялмайды. Жигит кечеден тангнга колхозчуланы жыйылыуундан сора терк окъуна алчы ишчи болады. Чыгъармада белгиленнген чюйрелик айнымай къалады. Болса да, айтылгъан суратлау кемчиликлеге да къарамай, повесть 1930-чу жж. малкъар адабиятда тийишли жерин алады, «бюгюнлюкде да Шимал Кавказны халкъларыны адабиятларында магьанасын тас этмеген чыгъармаладан бириди» [Толгуров 2010а: 327].

Бертни биринчи назму китабы «Къызыл ёнле» 1934 ж. басмаланнганды. Анда назмучу жангы жашауну къууанч сезим бла, жарыкъ тюрсюнле бла суратлайды, адамланы окъуу-билим алыргъа чакъырады. Китабы ючюн Гурту улу республикалы премиягъа тийишли болгъанды.

Уллу Ата Журт урушну жылларында, бирси къалам къарындашларыча, Гуртуланы Берт душманны къуру сюнгю бла къалмай, суратлау сёзню кючю бла да «ууатханды». Ол жыллада жазылгъан назмуларында («Уу жилянны эзерге» (1941), «Зулмучула» (1943), «Къурч къапханнга тюшдюле» (1943), «Тёрт шахар» (1943), «Эки да катюшагъа» (1944), «Саугъала» (1944), «Тогъузунчу май» (1945) эм башхалада) туугъан жерине сюймеклигин айта, урушну кюйсюзлюгюн чертеди, совет халкъны хорлам ючюн бардыргъан кюрешин суратлайды. Элде жашагъан, ишлеген адамланы кёз къарамлары бла урушну керти сыфатын къурайды.

Урушну бла мамырлыкъны юслеринден оюмларын назмучу «Жарыкь танг» (1958) деген жангы жыйымдыгъында айнытады («Хорлау», «Къорасынла урушну кюсегенле», «Мамырлыкъ ючюн»). Бу китап бир къауум кесекден къуралады: жырла, назмула, поэмала, сабийлеге аталгъан назмула. Назмучуну ниет хазнасында белгиленнген жанр тюрлюлюк аны суратлау сёзге хунерин кёргюзтеди.

1950-чи жж. ахырында, малкъарлыла Орта Азиядан кеслерини журтларына къайтхан кезиуде Гуртуланы Бертни поэзиясы жангы суратлау мадарла бла байыкъланады: ол а аны суратлау фахмусуну ёсюуюню шартыды. Тарых тюзлюкню тохташханы, миллетине къайтхан эркинлиги назмучуда жарыкъ сезимле, жангы сыфатла туудурадыла. Сынагъан къыйынлыкълагъа да хорлатмай, Берт жашауну кючюне, адам улуну къадары жарыкъ боллугъуна ийнанады. Анга шагъатлыкъ «Жарыкъ танг» (1958) деген жаз тилли (метафоралы) аты бла басмаланнган китабыды. Ариу макъамлы назмуларында къыралына, адамларына хурмет эте, жазыучу аланы этген ишлерине ыразылыгъын жашырмай айтады.

Гуртуланы Бертни чыгъармачылыгъыны энчи шартларындан бири – халкъны жашауун, аны харкюнлюк ишлерин, турмушун, тёрелерин, миллет къылыгъын, туугъан жерини табийгъатын суратлауду. Белгиленнген шарт жазыучуну айырмалы чыгъармаларындан бири «Чалгьычыла» (1957) деген поэмасында баямланады. Колхоз жашауну суратлай, назмучу эллилени ишге кёл салып, бийик жетишимлеге итиннгенлерин ачыкълайды, жигитлени сыфатларын уллу усталыкъ бла къурайды. Урунууну къууанчын, аны зауукълугъун ачыкълауда назмучу суратлау сёзге фахмусун кёргюзтеди. Малкъар окъуучула поэмагъа бийик багъа бичгендиле. Аланы санында Къулийланы Къайсын болгъанды: «″Чалгъычла″ деген жангы поэмасы Берт Гуртуевну бек мажал бишген затларындан бириди… < >… Поэмагъа реализмни мухуру тынгылы салыннганын кёребиз. Анга бизни халкъыбызны ишлеую, жашау халы, къылыгъы, оюну, кюлкюсю, чамы киргендиле… Аны себепли поэма кенг магъаналы чыгъармады» [Кулиев 1958: 237].

1960-чы жж. башында Гуртуланы Бертни чыгъармачылыгъы башха миллетли окъуучулагъа да белгили болады. Аны орус тилде «Светлые дали» (1960) деген китабы чыгъады, назмулары ара журналлада басмаланадыла. Гурту улугъа буюрулуп жазылгъан къагъытлада билдириулеге кёре, 1960-чы жыллада «Огонек» журналны бетлеринде «Ленин бла таулу» деген поэмасыны юзюгю басмаланнганды, андан тышында Битеусоюз радио бла окъулгъанды. «Дон» деген журналны 1962-чи жылда редакциялы планына таулу тиширыулагъа аталгъан «Ийнек сауучу тиширыула» деген жангы поэмасы кирген эди [Гуртуев 2010: 344–345].

«Шуёхла арасында» (1963) деген китабында назмучу ишге, адам улуну туугъан жерине кертичилигини юслеринден жазады. Жыйымдыкъны баш темасы халкъланы араларында шуёхлукъду. Биратлы поэмасында жашауда керти болгъан иш – миллет жазыучула бла тюбешиу репортаж халда суратланады. Назмучу «мамыр келген къонакъланы // татлы кёрюп» [Гуртуев 1963: 115], атларын айтады: белгили туркмен жазыучула Беки Сейтаков, Берды Кербабаев, Къара Сейтлиев, чеченли назмучу Раиса Ахматова, сыйлы къонакъланы тюбегенлени санында болгъан къабартылы жазыучу Алим Кешоков. Малкъар халкъны къонакъбайлыкъгъа усталыгъы назму тизгинледе шарт белгиленеди:

Халкъыбызда, сыйлы кёрюб,

Къонакъ алыу тёреди.

Жарыкъ бетли халкъыбызны

Хар къонакъ да кёреди.

[Гуртуев 1963: 115].

Гуртуланы Бертни бир бир ызларындан чыкъгъан китаплары аны фикири, ниет излемлери, суратлау оюмлауу айный, тюрлене баргъанларына тынгылы шагъатлыкъ этедиле. «Чомартлыкъ» (1969) деген жыйымдыгъында назмучу чыгъармачылыкъ ишинде хунерлигин, жашауда жюрек чомартлыгъын, сау дуниягъа жюрек ачыкълыгъын баямлайды (Жаным-тиним чомартлыкъ, / Жарыкъ болуу къонакъгъа, / Къулакъ салыб тынгылау / Халкъ жырына, жомакъгъа. [Гуртуев 1969: 5]). Энчи да туугъан жерине, халкъына, ана тилине сюймеклигини кючлюгюн назму тизгинледе сезерча онгла табады. Суратлау мадарла бла (тенглешдириуле, жан салыу дегенча) уста хайырлана, назмуларын бийик эстетика даражагъа жетишдиреди («Туугъан жерим», «Ана тилим», «Сакъ жауунну аллына», «Жашил гелеу», «Жаз башыны жылыуу», «Дорбункъулла да жырлайдыла», «Жибит мени, жауунум»).

Юлгюле:

Чёблеге чанчылгъан инжи бюртюкле

Кёз къысалла, хычыуун кюннге къараб.

Кюн да кюмюш садакъ окъла атады,

Гелеуде инжи бюртюклени мараб… («Жашил гелеу»)

[Гуртуев 1969: 29].

Неда:

Чиран сууу, тютюн эте,

Чучхур-чучхур саркъады.

Ол кюмюш окъа аркъанын

Черек таба атады. («Тауда»)

[Гуртуев 1969: 89].

«Таула чакъырадыла» (1974) деген назму китабында Гуртуланы Бертни жашауну магъанасы, адам улуну борчу дегенча философиялы сагъышла бийлейдиле. Поэтни ангылауунда, насыпны ёлчемлеринден бири – халкъына къулланып, аны ниет, эстетика излемлерин тамамлап, ыразы этиудю («Ыразы эталсам эди халкъымы»). Белгиленнген оюмланы назмучу «Акъ кёгюрчюн» (1980), «Чаша дружбы» (1985) деген китапларында да айтады.

Гуртуланы Берт малкъар прозаны айныууна да тийишли юлюшюн къошханды. Жазыучуну миллет окъуучугъа белгили хапарлары («Асиятны некяхы», «Басият» э.б.), повестлери («Адилгерий», 1961; «Жашауну къыланчлары», 1988), романы («Жангы талисман», 1970) малкъар адабиятны тарыхында сыйлы жерлерин алгъандыла.

Белгиленнген чыгъармалада хапарлауну ёзегин жашау кертилик къурайды. Жазыучу кеси кёргенини, эшитгенини юслеринден айта, суратлау даражагъа жетишдиреди. Сёз ючюн, «Адилгерий» деген повестде инсан урушну кезиую суратланады. Чыгъарманы сюжетини мурдорун жашауда керти болгъан Деппуланы Хамангерийни къадарыны юсюнден хапар къурайды. Акъ аскерчиле бла кюрешде жигитлигин кёргюзтген таулу жашны сыфаты повестни баш жигити Адилгерийни прототипы болады.

«Жашауну къыланчлары» деген повестинде жазыучу озгъан ёмюрню 30-чу жылларында болгъан ишле суратланадыла. Чыгъарманы баш жигитлери – эл советни таматасы Мухарбек бла школну башчысы Нажмудинни араларында турмуш болумлада туудурулгъан чюйрелик суратланады. Жазыучуну баш мураты – ол къыланчлы заманны бетинде адам улуну ниет байлыгъын неда учузлугъун, къылыкъсызлыгъын ачыкълауду. Бийик къуллукълада тохташхан Мухарбекни, район советни таматасы Харунну харамлыкъ, адамсызлыкъ, низамсыз шартларын ачыкълай, Гуртуланы Берт жашауну бушуулу-гъун, экибетлилигин кёргюзтеди.

Гуртуланы Бертни «Жангы талисман» (1970) деген эпикалы чыгъармасы биринчи малкъар романланы (Этезланы Омарны «Тарда» –1961, Залиханланы Жанакъаитны «Тау къушла» – 1962, Шауаланы Миналданны «Мурат» – 1964) сыйлы тизмесиндеди. Жазыучу ХХ-чы ёмюрню башында жангы тарых кезиуюнде малкъар халкъны жашауун суратларгъа, адамланы къылыкъларын, ниет айныуларын чюйрели болумлада кёргюзтюрге итинеди. Адамланы къадарлары, сезимлери, эслери революциягъа дери, андан сора да къалай тюрлене баргъанлары чыгъарманы баш жигити Ибрагимни сыфатында ачыкъланады. Таулу кишиге жашауунда Дюгербийча зулмучуланы хаталарындан кёп зорлукъну, жарлылыкъны, жарсыуланы сынаргъа тюшеди. Биринчи заманда ол унугъуп, жарлылыгъындан башын кётюралмай жашай эсе, артдан-артха аны дуниягъа къарамы, къылыгъы да тюрленедиле, ол ниет эркинликге итинеди. Жазыучу миллет сезимни кючлендирир муратда хапарлауунда мифология эм халкъ чыгъармачылыкъ ызланы айырады. Чыгъармада къара тюлкюню терисини, уллу жауундан сора табылгъан минчакъны сыфатларыны юсю бла халкъны къылыгъыны миллет шартлары, дуниясы, ниет байлыгъы ачыкъланадыла, анга кёре романны да эстетика даражасы кётюрюледи.

Жыл саны жетгенде да Гуртуланы Бертни чыгъармачылыкъ тирилиги таркъаймайды. Анга шагъатлыкъ этген 1990-чу ж. басмаланнган «Мардакемле китабыды». Мында жазыучу жашау сынамы бла чыгъармачылыгъын бирикдирип, халкъда жюрюген акъыл оюмланы къысха назму тизгинлеге сыйындырып, нарт сёзлени даражаларына жетишдирип береди. «Аз сёз къоратып, кёпню ангылатыргъа, оюм, сагъыш этдирирге итиннген китапды ол.  ″Мардакемле″ халкъыбызда, жамауатда эртте белгили болгъан, айтыла келген акъыл, нарт сёзлени эслилик бла жюрютюллюк, уллу сынау сёзге усталыкъ туудургъан сыфатланы жыйымдыгъыды…, – деп жазады Толгъурланы Зейтун. – Нарт сёзле орнуна жюрютюрге жарагъанла неда артдан-артха нарт сёзлеге къошулуп къаллыкъ чыгъармаладыла ала…» [Толгуров 2010: 41]. Биттирланы Тамара Бертни мардакемлерин сюзюп, аланы энчиликлерин шарт белгилейди: «…биринчиден, ол халкъыбызны ата сёзюн уста билгенин, экинчиден, аны жашаууну тюрлю-тюрлю бояуларына тюшюнюп, ол бояуланы онгдурмай, аталадан келген сёз, фикир байлыкъгъа жангы, керти тюрсюнле къошханыды» [Биттирова 2010: 42]. Айтылгъан оюмланы тюзлюклерин черте, Гурту улу жашаугъа кёз къарамы, суратлау сёзге усталыгъы бла малкъар халкъны ниет хазнасын байыкъландыргъанды дерге тийишлиди.

Гуртуланы Берт миллет музыканы айныууна да уллу къошумчулукъ этгенди. Аны жыр къауумлары «Жарыкъ танг», «Чомартлыкъ», «Таула чакъырадыла» деген назму жыйымдыкъларына киргендиле. Чыгъармачылыгъыны ал атламларында жазылгъан назмуларына кёре къуралгъан жырла («Къойчуну жыры» (1931), «Колхоз жыры» (1932), «Кировны жыры» (1935), «Аскерчилени жыры» (1938) эм башхала халкъда сюйюлюп айтылгъандыла. Назмучу Къабарты-Малкъарны белгили композиторлары Трувор Шейблер, Хасан Карданов, Артемий Шахгалдян, Жеттеланы Мустафир, Мухадин Балов, Байчеккуланы Абидин, Нихат Османов, Рахайланы Анатолий бла бирлешип ишлегенди. Миллет музыкалы культурада белгили жырланы санында «Жол жыр», «Алгъа-алгъа», «Жаш шоферну жыры», «Гюлле бла жырла», «Акъ марал» деген жырлары сакъланнгандыла.

Гуртуланы Берт усталыгъын кёчюрмечилик ишде да кёргюзтгенди. Ол дуниягъа белгили жазыучуланы (А. Пушкин, Ф. Шиллер, М. Лермонтов, Я. Райнис, С. Стальский, И. Чавчавадзе, В. Маяковский, А. Навои, Т. Шевченко, М. Вовчок) чыгъармаларын малкъар тилге кёчюргенди. Фахмулу жазыучуну чыгъармачылыгъы бла шагърей болургъа тыш миллетли окъуучуну да онгу болгъанды: Бертни назмулары, проза чыгъармалары да орус, ингилиз, француз, украин, къабарты, осетин, чечен, латыш, къумукъ тиллеге кёчюрюлгендиле.

Гуртуланы Берт жашауунда халкъына, аны маданиятына да керти къуллукъ этгенди. Къулийланы Къайсын айтханча, ол «малкъар поэзияны мурдорун салгъанладан бири болуб, жаш литературабызны айнытыуда, аны отун тиргизиуде къыйматлы иш этгенине ишек жокъду» [Кулиев 1958: 234]. Жазыучу миллет адабиятны ёсюуюне, байыкъланыууна уллу къыйын салгъанды, келлик тёлюлеге бай ниет хазнасын юлюш этгенди.

^[1] Ф. 1. Оп. 1. Д. 166. Л. 1, 2. Д. 198. Лл. 71, 80. Архивден билдириу «Берт Гуртуев. Жашау ызы, оюмлары, тенглери. … (туугъанлы – 100 жыл). Нальчик: Издательство М.и В. Котляровых, 2010» деген китапдан алыннганды.

About the authors

Alena М. Sarbasheva

Author for correspondence.
Email: alenasarb@mail.ru

References

Supplementary files