Reflection of socio-political vocabulary in terminological dictionaries of the Kabardino-Circassian language

Full Text

Адыгэбзэ псалъалъэхэр зэхэлъхьэным, къыдэгъэкIыным ехьэлIа лэжьыгъэхэр нэхъ щIэгъэхуэбжьа щыхъуар блэкIа лIэщIыгъуэм и 50 гъэхэрщ. КъыкIэлъыкIуэ илъэс зыбжанэм къриубыдэу дунейм къытехьащ псалъалъэ зэмылIэужьыгъуэ куэд дыдэ, ауэ фIэщыгъэцIэхэм (терминхэм) ехьэлIауэ абыхэм яхэтыр мащIэ дыдэщ.

БлэкIа лIэщIыгъуэм и 50 гъэхэм еджапIэхэм 7-нэ классым нэс предмет псори адыгэбзэкIэ щрагъэджыну республикэм унафэ къыщащтат. Абы къыхэкIыу Налшык къыщыдэкIащ зэреджэ тхылъхьэм я гуэлъхьэну щIэныгъэ зэмылIэужьыгъуэмкIэ термин псалъалъэ [Русско-кабардинский терминологичес-кий словарь к учебникам для средних школ 1950]. ЕджапIэхэм щадж предмет къэс (физикэ, ботаникэ, зоологие, алгебрэ, геометрие, тхыдэ, географие, н.) хуэзэу псалъи 150-м нэблагъэ адыгэбзэкIэ абы щызэдзэкIащ. Адрей псалъалъэхэм къащхьэщыкIыу мыбы курыт еджапIэхэм щадж предмет къэс зэхэзылъхьа, адыгэбзэкIи зэзыдзэкIа автор щхьэхуэ яIэщ. Жылагъуэ-политикэ псалъэхэм дэ дащрохьэлIэ «История древнего мира», «История средних веков», «География частей света» жыхуиIэ предметхэм. Ахэр адыгэбзэм кърагъэзэгъащ Шортэн А., Алъхъэс М., Увыж Хь. сымэ. Термин къэс псалъалъэ статья щхьэхуэ иIэщ, жыIэгъуэхэр адыгэбзэм и хабзэм къызэрезэгъкIэ щызэдзэкIащ, я мыхьэнэр адыгэбзэкIэ щыгъэнэхуаи щымыгъэнэхуаи уарохьэлIэ. Псалъэм папщIэ: Граница – гъунапкъэ [РКТС…1950: 75]; Делегация (латин псалъэщ) – делегацэ – цIыху зытIущ хъууэ зы IуэхущIапIэ гуэрым, зы гупым, е зы хэкум я лIыкIуэ [РКТС…1950: 76]; Посольство – посольствэ. Хамэ къэралым чэнджэщакIуэу щыIэ лIыкIуэ [РКТС…1950: 112].

НапэкIуэцI 15 фIэкIа мыхъу «История древнего мира» жыхуиIэм жылагъуэ-политикэ псалъэу 60-м нэс къыщокIуэ, напэкIуэцI 18 хъу «История средних веков» предметым – псалъи 100-м нэс, напэкIуэцI 12 хъу «География частей света» жыхуиIэм – псалъэу 30. Мыбдежым къэгъэлъэгъуэн хуейщ абыхэм зэтехуэ псалъэ зыбжанэ зэрахэтым: аристократ, власть, восстанэ, демократие, император, империе, президент, колоние, реформэ, тиран, эрэ, н.къ.

Псалъалъэм къыщыхьа жылагъуэ-политикэ псалъэхэм я ухуэкIэм, къэхьыкIэм мащIэу дакъытеувыIэнщ:

– лэжьыгъэм уащрохьэлIэ зы псалъэкIэ е псалъэ зэпхакIэ урыс (интернациональнэ) терминыр адыгэбзэм щызэдзэкIауэ: арендэ – бэджэнд, государство – къэрал, граница – гъунапкъэ, закон – хабзэ, император (латин псалъэщ) – пащ-тыхь еру, мир – мамырыгъэ, монарх – хэку тет, право – лъэкIыныгъэ, хуитыныгъэ, реформэ – зэхъуэкIыныгъэ, н. Зэрынэрылъагъущи, мыбыхэм я мыхьэнэр гъэнэIуакъым.

– псалъалъэм псалъэ куэд дыдэ къыщыкIуащ я тхыкIэр адыгэбзэм и хабзэхэм игъэзэгъарэ я мыхьэнэр гъэнэхуауэ: восстание – восстанэ – правительственнэ властым ебэныну цIыхум я къызэщIэхъееныгъэ; диктатура (латин псалъэщ) – диктатурэ – тепщэныгъэ, къыпэщIэувэф щымыIэу къэрал властыр Iыгъыныгъэ; империя – империе. Императорыр зи Iэтащхьэ хэкущ, къэралщ; орган (грекыбзэщ) – орган. Къэрал е общественнэ IуэхущIапIэщ, н.

– лэжьыгъэм и зэхэлъыкIэхэм ящыщ зыщ хамэбзэ псалъэр щызэрадзэкIкIэ, хамэбзэ псалъэмрэ езы бзэм и псалъэмрэ зэгъусэу къызэрыщагъэсэбэпыр: власть – власть – лъэкIыныгъэ, тепщэныгъэ; вождь – вождь – пашэ; осадэ – осадэ – къэтIысыхьыныгъэ; производство – производствэ, щIыныгъэ, къэлэжьыныгъэ; реформа – реформэ, зэхъуэкIыныгъэ; эпоха – эпоха, зэман, лъэхъэнэ; явление – явление, къэхъу-къэщIа, къэхъугъэ, н. Тхыбзэр щызэфIэувагъащIэхэм бзэм иIэ нэщэнэхэм ящыщ зыщ апхуэдэ къэгъэсэбэпыкIэр. Уеблэмэ а лъэхъэнэм хамэбзэ псалъэхэр егъэлеяуэ бзэм куэд щыхъуат.

– тхылъым къыщыхьа языныкъуэ фIэщыгъэцIэхэм я зэдзэкIыкIэр гурыIуэгъуэкъым: дворянство – лIакъуэлIэшыгъэ; договор – зэрызэгурыIуамкIэ быдагъэ зэщIылIэн; император – пащтыхь еру; империя – езыр зыфIэфIыр зыщIэ, пщы еру къэралыгъуэ; монарх – хэку тет; правитель – зезыгъакIуэ (къэралыр, хэкур зезыгъакIуэ, тет); влияние – зыгуэрым и Iуэху къыхилъхьэурэ егъэкIуэкIа хъуа, е екIуэкI Iуэхугъуэщ; воля – уи мурадыр, узыхуейр бгъэзэщIэфыныгъэрщ, зэфIэкI хэлъыныгъэрщ; повелитель – къэралым и Iэтащхьэ цIыху. Мыпхуэдэхэм я мы-хьэнэр зэхэщIыкIыгъуэу щыткъым икIи ахэр бзэм къищтакъым.

– псалъалъэм и дагъуэ нэхъыщхьэу убж хъунущ урыс псалъэ куэд дыдэ зэмыдзэкIауэ къызэрынар. Къапщтэмэ, «История средних веков» Iыхьэм къыщыхьа жылагъуэ-политикэ псалъи 100-м щыщу зэрыщыту псалъэ 88-рэ къэнэжащ. Апхуэдэ Iуэхугъуэм щхьэусыгъуэ зыбжанэ иIэщ. Япэрауэ, адыгэбзэр тхыгъэщIэбзэхэм ящыщщ. Илъэс 30 фIэкIа зи тхыбзэр мыхъу бзэм апхуэдэ зэфIэкIыныгъэхэр а зэманым иIакъым. ЕтIуанэрауэ, а лъэхъэнэм къэралым и политикэмрэ бзэщIэныгъэлIхэм я бгъэдыхьэкIэмрэ хуэунэтIат урыс (интернациональнэ) псалъэхэм зэхъуэкIыныгъэ ямыIэу нэгъуэщIыбзэхэм къащтэн зэрыхуе-йм. Абы и щыхьэту къэтхьынщ 1951 гъэм къыдэкIа «Русско-кабардинский политико-терминологический словарь»-ым и пэублэм щыщ пычыгъуэ: «Термин, псоми къагъэсэбэп псалъэ зэпха куэд зэмыдзэкIауэ псалъалъэм къыщIинам и щхьэусыгъуэу авторхэм тегъэщIапIэ ящIыр мыращ: адыгэбзэм зэрызиужьыфыныр урыс цIыхубэм я жьауэм щIэт къудейуэщ, адыгэбзэр нэхъ къулей зэрыхъун хуейр урыс псалъэхэмрэ терминхэмрэ къищтэурэщ» [РКПТС 1951: 3]. Апхуэдэ щIыкIэм къишэрт адыгэбзэр зыIурылъхэм урысыбзэр нэхъ псынщIэу, нэхъыфIу ящIэ зэрыхъур. Ауэ абы и зэранкIэ езы адыгэбзэм и Iэмалхэр IэщIыб хъурт, бзэр хамэбзэ псалъэхэм зэщIащтэрт. Ещанэрауэ, езы «термин» псалъэм къикIымрэ ар зэдзэкIа зэрыхъун хуеймрэ а зэманым дэнэ къэна, нобэр къыздэсым бзэщIэныгъэм щызэхэгъэкIауэ щыткъым.

– лэжьыгъэм ихуа Iыхьэхэр зи IэдакъэщIэкIхэм зэуIу, зэщхь зэрамыщIам къыхэкIкIэ, зы псалъэм и тхыкIэр, зэдзэкIыкIэр зэмыщхь щыхъуа щыIэщ: партия – парт [РКТС…1950: 96], партия – партие [РКТС…1950: 112]; племена – лъэпкъыгъуэхэр [РКТС…1950: 80], племена – племенхэр [РКТС…1950: 112]; держава – къэралыгъуэшхуэ, къэрал зылъэкI, нэгъуэщIым емыубзэ [РКТС…1950: 76], держава – державэ [РКТС…1950: 90, 107], держава – державэ. Щхьэхуэу псэуф къэрал [РКТС…1950: 107]; колония – колоние [РКТС…1950: 78, 93], колония – колонэ [РКТС…1950: 109].

Къэдгъэлъэгъуа щыуагъэхэр хэтми, псалъалъэм и къалэн нэхъыщхьэу щытар терминхэр зэрагъэщIэнымкIэ еджакIуэхэм щIэгъэкъуэн яхуэхъунырщ. ЗыкъомкIэ ар къехъулIауэ убж хъунущ.

ИщхьэкIэ дызытепсэлъыхьа лэжьыгъэм и ужькIэ щIэныгъэ щхьэхуэ зэхуэмыдэхэм ехьэлIауэ псалъалъэ гуэрхэр къыдэкIами, ахэр псори щызэхуэхьэсауэ, къызэщIиубыдэу тхылъ зэрыщымыIэм бзэр илъахъэрт, еджакIуэхэри зэдзэкIакIуэхэри гугъу иригъэхьырт. А псори къилъытэри, адыгэ бзэщIэныгъэлI ЗекIуэрей Нурдин 1999 гъэм къыдигъэкIащ «Урыс-адыгэ термин псалъалъэ» [Зекореев 1999]. Тхылъым и фIэщыгъэцIэм къегъэлъагъуэ термину къагъэсэбэпхэр мыбы щызэхуэхьэсауэ щытын зэрыхуейр. Мы псалъалъэм къыщыхьащ еджапIэ псоми зэрыщрагъаджэ тхылъхэм, пособиехэм, методикэ лэжьыгъэхэм ехьэлIа фIэщыгъэцIэу 2500-м щIигъу. ИпэкIэ къыдэкIа фIэщыгъэцIэ псалъалъэ мыинхэм терминхэр адыгэбзэм къыщрагъэзагъэкIэ зы псалъэкIэ къагъэлъагъуэ хабзэт (корень – лъабжьэ, коллективизация – коллективизацэ, агроном – агроном). Абыхэм къащхьэщыкIыу зи гугъу тщIы псалъалъэм жыIэгъуэ къэсыху адыгэбзэкIэ щыгъэнэхуащ, щапхъэкIэ щыщIэгъэбыдэжащ: АВТОНОМИЯ автономие полит. Лъэпкъ щхьэхуэ щыпсэу щIыналъэхэм я щхьэ и унафэ ящIыжыну зыхыхьэ къэралым къарит хуитыныгъэ, п.п., Испанием щыIэ Каталоние, Андалусие, Галисие щIыналъэхэр. Автономие игъуэтын [Зекореев 1999: 13]. Зэрынэрылъагъущи, мыхьэнэр зэпкърызых Iыхьэм иужь иту къэхьащ щапхъэхэр, ахэр курсивкIэ тхащ. Щапхъэу псалъалъэм къыщыхьахэм я къалэнщ терминхэм я мыхьэнэр нэхъри гурыIуэгъуэ ящIыну, къызыхуахьа псалъэр бзэм къызэрыщагъэсэбэп хабзэр нэрылъагъу ящIыну. Щапхъэхэр къыхахащ тхакIуэ цIэрыIуэхэм я литературнэ IэдакъэщIэкI пычыгъуэхэм, еджапIэм зэрыщеджэ тхылъхэм, апхуэдэуи езы зытхам къигупсысаи хэтщ. Псалъалъэр щызэхилъхьэм щыгъуэ авторым къигъэсэбэпащ къыдэкIауэ щыIэ лэжьыгъэхэр: термин, псалъэгъэнахуэ, энциклопедическэ, этимологическэ псалъалъэхэр. Шэч хэмылъу, урысыбзэр фIыуэ зымыщIэ еджакIуэхэм мыр щIэгъэкъуэныфI дыдэ яхуэхъуащ, абы къыщынэмыщIауэ ар яхуэгъэзат адыгэбзэкIэ еджэ еджакIуэхэм, бзэм елэжь щIэныгъэлIхэм.

ЗекIуэрей Нурдин и псалъалъэм къыщыхьа фIэщыгъэцIэхэм къагъэлъагъуэ гъащIэм и лъэныкъуэ псоми (политикэ, экономикэ, гъуазджэм, щIэныгъэм, техникэм н.къ.) епха гурыIуэгъуэ зэмылIэужьыгъуэхэр. Езым зэрыжиIэмкIэ, «абы и къалэнщ урысыбзэкIэ тха тхылъ зэреджэхэм еджакIуэр зыщрихьэлIэ терминхэр гурыIуэгъуэ щищIыну, я мыхьэнэр адыгэбзэкIэ зэпкърихыну» [Зекореев 1999: 8]. Жылагъуэ-политикэ гъащIэм епха псалъэу 280-м нэс мы лэжьыгъэм дэ къыщыдгъуэтащ. Ахэр псалъалъэм къызэрыщыхьа, зэрызэхэт щIыкIэмкIэ зыбжанэу бгуэш хъунущ:

1. Зэрыщыт дыдэм хуэдэу адыгэбзэм къыщыкIуа псалъэхэр 110-м нос. Адыгэбзэ пэжырытхэм и хабзэмкIэ абыхэм зэхъуэкIыныгъэ зыри ягъуэтыркъым: авангард, гимн, делегат, закон, кризис, парламент, расизм, сепаратизм, суверенитет, экстремизм, н.къ.
2. Зи кIэухым зэхъуэкIыныгъэ игъуэта псалъэхэр 90-м нос:

–ия урыс, къэралзэхуаку кIэухым адыгэбзэм -ие фащэ щегъуэт: автономия – автономие, демократия – демократие, дипломатия – дипломатие, монополия – монополие, н.;

– урыс, къэралзэхуаку псалъэхэм япыт лъабжьэгъусэ (аффикс) -ние, -ция-р адыгэбзэм -нэ, -цэ щохъу: дезинформация – дезинформацэ, делегация – делегацэ, приватизация – приватизацэ, реабилитация – реабилитацэ, революция – революцэ, инфляция – инфляцэ, фракция – фракцэ, н.;

– ия кIэухыр пымыту псалъалъэм ихуащ парт псалъэр: партия – парт;

– урысыбзэ, къэралзэхуаку псалъэхэр ударенэ зытемыхуэ а, о-хэмкIэ иухмэ, абыхэм я пIэкIэ э къокIуэ: грамота – грамотэ, норма – нормэ, нота – нотэ, общество – обществэ, палата – палатэ, политика – политикэ, пресса – прессэ, раса – расэ, дума – думэ, культура – культурэ. Ауэ гурыIуэгъуэкъым а хабзэм щIэувэ апхуэдэ псалъэ дыдэ зэрыщыту къыщIэнар: вето – вето. Президентым вето трилъхьэн [Зекореев 1999: 47].

– щыIэцIэхэм япыт -ство- лъабжьэужьыр (суффиксыр) адыгэбзэм -ствэ- щохъу: гражданство – гражданствэ, банкротство – банкротствэ, правительство – правительствэ, н.

Псалъалъэм ихуа псалъэ псоми дакъытеувыIэнкъым, ауэ къыхэгъэщын хуейщ абыхэм я тхыкIэр а зэманым щыIа адыгэбзэм и пэжырытхэм тету зэрыщытыр [Урыс, Зэхъуэхъу 1963: 64-67].

3. Псалъэ зыбжанэ псалъалъэм ихуащ урысыбзэ псалъэрэ адыгэбзэ псалъэрэ зэгъусэу зэдзэкIа псалъэм и мыхьэнэр къагъэлъагъуэу: диаспора – диаспорэ, хэхэс; культура – культурэ, щэнхабзэ; норма – мардэ, нормэ; общество – цIыхубэ зэхэт, обществэ; приговор – унафэ, приговор; реформа – реформэ, зэхъуэкIыныгъэ, н.
4. Псалъалъэм къыщыхьащ куэд лъандэрэ адыгэбзэм къыщагъэсэбэпу тыркубзэм, хьэрыпыбзэм, ираныбзэм къыхэкIа псалъэ зыбжанэ: адвокат – уэчыл, аренда – бэджэнд, время – зэман, вселенная – дуней, государство – къэралыгъуэ, долг – борш, къалэн, наказание – тезыр, н.
5. Лэжьыгъэм ихуа термин зыбжанэм я зэдзэкIыкIэр гъэтэмэмыжын е зы-гуэрхэр дащIыгъужын хуейхэщ. Псалъэм папщIэ, борьба бэнэныгъэ псалъэр спорт мыхьэнэ иIэущ къызэрыщыгъэлъэгъуар. Абы щIыгъужыпхъэщ «зыгуэрым (п.п. хуитыныгъэм) щIэкъун, щIэзэун» мыхьэнэр. Государство терминыр къэралыгъуэ псалъэмкIэ зэдзэкIащ. Мыбдежым зэгъэзэхуэжын хуейщ: государство жыхуиIэм хуэкIуэр къэрал фIэщыгъэцIэрщ, къэралыгъуэ псалъэм къигъэлъагъуэр государственность мыхьэнэщ. Делегат, делегация псалъэхэр зэмыдзэкIауэ къэнахэщ, абыхэм я мыхьэнэр къэзыгъэлъагъуэ лIыкIуэ, лIыкIуэ гуп псалъэхэр адыгэбзэм куэд щIауэ хэтми. Менталитет дуней еплъыкIэ зэ-дзэкIыкIэр тэмэму щыткъым, дуней еплъыкIэ псалъэ зэпхам пэхъу урысыбзэ псалъэр мировоззрение жыхуиIэращ. Езы псалъэр мыпхуэдэу къэхьамэ нэхъ къезэгъынут: менталитет менталитет, (лъэпкъ) гупсысэкIэ, еплъыкIэ. Мыхьэнэ щIыгъу игъуэтын хуейщ обращение зэрызыхуагъазэ псалъэ терминым. Мы лэжьыгъэм ар бзэм ехьэлIауэ къыщыгъэлъэгъуащ, ауэ абы нэгъуэщI мыхьэнэи жылагъуэ гъащIэм щигъуэтащ – лъэпкъым, цIыхубэм зыхуэгъэзэныгъэ. Орган Iэпкълъэпкъ фIэщыгъэцIэм учреждение, организация IуэхущIапIэ [Адыгэбзэ псалъалъэ 1999: 546] мыхьэнэи къегъэлъагъуэ. Мыхьэнэ зыбжанэ зиIэ решение псалъэм мы лэжьыгъэм къыщыхуэхьар математикэм ехьэлIа закъуэрщ – есэп щIыныгъэ, гъэзэщIэныгъэ, гъэзэщIэкIэ. НэгъуэщI мыхьэнэ къэзыгъэлъагъуэ унафэ фIэщыгъэцIэр абы дэщIыгъупхъэщ. Математикэм ехьэлIа мыхьэнэ закъуэр иIэущ задача терминри къызэрыкIуар, ауэ абы къалэн мыхьэнэи къегъэлъагъуэр.
6. ЗекIуэрейм и IэдакъэщIэкIым псалъэ гъэщIэгъуэн дыдэ ихуащ: Педагог щэнгъасэлI, педагог пед. ЩIэблэр егъэджэныр, гъэсэныр, ущииныр зи IэщIагъэ цIыху. ЩэнгъасэлIым и чэнджэщхэм тетын [Зекореев 1999: 180]. ЩэнгъасэлI фIэщыгъэцIэр псалъищ зэхыхьэри къэхъуащ: щэн – характер, нрав + гъасэ – воспитывающий, обучающий + лIы – мужчина. Мыр адыгэбзэм хэт щIэныгъэлI – ученый фIэщыгъэм ещхьу езы авторым къигъэщIащ. Ауэ щэнгъасэлI псалъэр бзэм хэзэгъакъым, псалъалъэхэми ихуакъым. Гу лъытапхъэщ ар къызытекӀа щэнгъасэ псалъэр бзэм куэд щIауэ зэрыхэтым. ТхакIуэ икIи зэдзэкIакIуэ Дым Iэдэм 1917 гъэм къызэригъэпэщауэ щыта япэ тхылъ тедзапIэм къыщыдэкIауэ щытащ езым и тхылъ «Щэнгъасэ» жыхуиIэр. Мыбы «Воспитание характера» зэ-дзэкIыкIэр иIэу нэхъыбэу къагъэсэбэп. ЕгъэджакIуэ, гъэсакIуэ, тхакIуэ Жылау Нурбий 1995 гъэм къыдигъэкIауэ щытащ «Щэнгъасэ» тхылъыр, ар урысыбзэкIэ мыпхуэдэу зэдзэкIащ «Воспитание характера на народных традициях» [Жылау 1995]. Дызытепсэлъыхь фIэщыгъэцIэр хэту адыгэ тхакӀуэ, усакӀуэ, еджагъэшхуэ, жылагъуэ лэжьакӀуэ Нало Заур иIэщ «Сабий щэнгъасэ: щIэблэр зыгъасэхэм езыгъаджэхэм папщIэ» зыфӀища тхылъ [Нало 1998]. Ар «Хрестоматия для детского сада: учебное пособие» жиӀэу зэдзэкIащ. Адыгэ псалъэ газетым и напэкIуэцIхэми а псалъэм куэдрэ дащрохьэлIэ. Псалъэм папщIэ: Апхуэдэу нарт эпосым къызэщIиубыдащ лъэпкъым щапхъэу къилъытэ щэнгъасэ мардэхэр [Шурдым 2023: 10]. Мыбдежым щэнгъасэ псалъэм «воспитание» мыхьэнэ иIэщ. ИщхьэкIэ къэтхьа щапхъэхэм къызэрагъэлъагъуэщи, щэнгъасэ фӀэщыгъэцӀэр адыгэбзэм жыджэру хэтщ, ауэ абы и зэдзэкӀыкӀэр, ирагъэгъуэт мыхьэнэр зэтемыхуэу щытщ. Апхуэдэ щытыкӀэм и щхьэусыгъуэу убж хъунущ щэнгъасэ фӀэщыгъэцӀэр псалъалъэхэм зэримыхуар, ӀэщӀыб зэращӀар. Сыт хуэдэ мыхьэнэ-тӀэ абы къигъэлъагъуэр, дауэ ар псалъалъэхэм зэрихуэн хуейр? Япэрауэ, езы щэнгъасэ псалъэр зэрыщыт дыдэу зэбдзэкӀмэ, «воспитание характера, нрава» жиӀэу къокӀ. Ауэ апхуэдэ къэгъэсэбэпыкӀэр тэмэм дыдэу щыткъым, сыт щхьэкӀэ жыпӀэмэ а псалъэм мыхьэнэ куэд дыдэ къызэщӀеубыдэ. Ахэр псори къигъэлъагъуэу ЗекӀуэрей Нурдин и лэжьыгъэм фӀэщыгъэцӀэ къыщихьащ: Педагогика щэнгъасэ, педагогикэ пед. ЩӀэблэр егъэджэным, гъэсэным ехьэлӀа Ӏуэхугъуэхэр зыдж щӀэныгъэ. Иджырей щэнгъасэм игъуэта унэтӀыныгъэхэр джын. Адыгэ цӀыхубэ щэнгъасэ [Зекореев 1999: 180]. Мыпхуэдэ зэдзэкӀыкӀэр нэхъ къозэгъ икӀи псалъалъэхэм «щэнгъасэ – педагогика» фӀэщыгъэцӀэр итхэжын хуейщ.
7. Псалъалъэм имыхуэу къэнащ жылагъуэм къыщагъэсэбэп термин зыбжанэ: власть, Родина, страна, организация, учреждение, завод, фабрика, террор, постановление, н.къ.

ИщхьэкIэ къызэрыщыдгъэлъэгъуащи, бзэщIэныгъэм щыщу нэхъ мыджа, зэхэгъэкIа, зэIубз мыхъуахэм ящыщщ «термин», «терминологие» Iыхьэхэр. Урыс, хамэ бзэщIэныгъэм абы ехьэлIауэ лэжьыгъэ куэд дыдэ щыIэщ, ауэ теубыдауэ зы еплъыкIэм зэкIэ абы елэжьхэр хуэкIуэфакъым. Къапщтэмэ, урыс бзэщIэныгъэм терминхэмрэ терминологиемрэ я лабжьэр зыгъэтIылъауэ ябж А.А. Реформацкэм терминыр мыпхуэдэу егъэбелджылы: «Терминхэр – ар къалэн пыухыкIа зиIэ псалъэ хэхахэщ; гурыIуэгъуэ, хьэпшыпхэм я фIэщыгъэцIэ къагъэлъагъуэу зы мыхьэнэ зиIэ псалъэхэщ» [Реформацкий 1947: 288]. Хамэ бзэщIэныгъэм терминхэм куууэ щелэжьа X. Фельбер мыпхуэдэу етх: «Терминыр – ар зэрызэгурыIуа дамыгъэщ (псалъэ, псалъэ гуп…), зы щIэныгъэ пыухыкIа гуэ-рым ехьэлIа гурыIуэгъуэ къигъэлъагъуэу [Фельбер 2002: 54]. Адыгэ бзэщIэныгъэм абы ехьэлIа лэжьыгъэ зыри щыIэхэкъым, пэжщ, щIэныгъэ щхьэхуэхэм (къэкIыгъэ, псэущхьэ, н.) теухуа псалъалъэ зыбжанэ щыIэщ. Тхылъым и пэублэм «термин» псалъэр езы ЗекIуэрейм мыпхуэдэу щигъэнэхуащ: «ТерминкIэ дэ доджэ ди бзэм хэт псалъэхэм щыщу Iуэхугъуэ хэха (щIэныгъэ, щэнхабзэ, лэжьыгъэ, еджэныгъэ, спорт, н.къ.) гуэрым и гурыIуэгъуэ къэзыгъэлъагъуэм, п.п., атом (физ.), вагъуэ (астр.), куцI (анатом.), чэзэп (хим.), гуэш (есэп), псалъэуха (бзэ)» [Зекореев 1999: 8]. Апхуэдэ дыдэу а псалъэр щыгъэнэхуащ а гъэ дыдэм къыдэкIа «Адыгэбзэ псалъэгъэнахуэ псалъалъэм», ауэ «фIэщыгъэцIэ» псалъэри дэщIыгъуащ [Адыгэбзэ псалъалъэ 1999: 626]. Иужьрей илъэсхэм къы-дэкIа псалъалъэхэм «термин» псалъэр «фIэщыгъэцIэ» жыIэгъуэмкIэ щызэ-дзэкIащ [БРКЧС 2021: 707], [Бижоев 2022: 79].

Псалъалъэм пэублэ псалъэ хуэхъуащ бзэ щIэныгъэхэмкIэ доктор Апажэ М.Л. и «Русско-кабардино-черкесский толковый терминологический словарь» и его место в адыгской лексикографии» тхыгъэр. Абы къызэрилъытэмкIэ, мыр «адыгэ лексикографием нэхъ нэгъэсауэ, щызу щыгъэхьэзыра хъуа урыс, къэралзэхуаку фIэщыгъэцIэхэр щызэхуэхьэса, ахэр адыгэбзэкIэ щызэдзэкIа, зи мыхьэнэхэр убгъуауэ щыгъэнэхуа псалъалъэщ» [Зекореев 1999: 5]. Апажэр кIэщIу топсэлъыхь ипэкIэ къыдэкIэ апхуэдэ термин псалъалъэхэм, ЗекIуэрейм и лэжьыгъэр абыхэм зэрефIэкIыр къегъэлъагъуэ, абыхэм елъытауэ зи гугъу тщIы лэжьыгъэм адыгэ лексикографием щиубыд увыпIэмрэ бзэщIэныгъэм щиIэ мы-хьэнэмрэ наIуэ ещI.

Псалъалъэр и зэхэлъыкIэ-ухуэкIэкIэ хохьэ энциклопедие псалъалъэ гупым. Адрей лэжьыгъэхэм мыр нэхъыбэу къащхьэщокI фIэщыгъэцIэхэм зэратетхыхьамкIэ, абыхэм щIэныгъэ гурыIуэныгъэ зэретамкIэ. Терминхэр псори зэуIуу щызэхуэхьэса псалъалъэ адыгэбзэм зэримыIам къыхэкIыу мы лэжьыгъэм мыхьэнэр къэлъытэгъуейщ. Пэжщ, мыр псори къызэщIэзыкъуэ, зэуIу зыщI япэ термин псалъалъэу зэрыщытым щхьэкIэ щыуагъэ гуэрхэри хэмытынкIэ Iэмал зимыIэщ. ЗекIуэрейм и лэжьыгъэр адыгэ лексикографием и япэ лъэбакъуэу зэрыщытыр къэплъытэмэ, шэч хэлъкъым ар зэгъэзэхуэжын, пыщэн, адэкIи егъэфIэкIуэн зэрыхуейм. Мыбдежым къэгъэлъэгъуэн хуейщ ар еджапIэхэм папщIэ къыдагъэкIауэ зэрыщытар, нобэр къыздэсым а лэжьыгъэр пызыщэ, терминхэр псори къызэщIэзыкъуэ лэжьыгъэ бзэм дызэримыIэр.

Илъэс 20-м щIигъуащ ЗекIуэрейм и псалъалъэр дунейм къызэрытехьэрэ. А зэманым къриубыдэу щIэныгъэм хуабжьу зиужьащ, ар зэпымууэ япэкIэ кIуатэ зэпытщ. Абы къыхэкIыу бзэм къыхыхьэ терминхэм я бжыгъэри махуэ къэс хохъуэ. Ауэ бзэщIэныгъэм сыт хуэдэ зыужьыныгъэ имыIами, терминхэм, терминологием ехьэлIа упщIэхэр иджыри зэхэгъэкIа хъуакъым: Сыт терминкIэ зэджэр? Ар псалъэ дапщэу щытын хуей? Мыхьэнэ дапщэ псалъэм иIэн хуейр? Сыт хуэдэ гурыIуэгъуэ абы къигъэлъэгъуэн хуейр? Мы упщIэхэр зэфIэхыныр бзэщIэныгъэм ди япэкIэ къыпэщылъ къалэнщ.

About the authors

Khazhismel Ch. Zhiletezhev

Author for correspondence.
Email: hazismel@mail.ru

References

Supplementary files