Къарачай-Малкъар тилде бир тамырлы синонимлени алагъа ушагъан сёзледен айырыу

Полный текст

Тил билимде бир тамырлы сёзлени бир бирлеринден айыра билиу бюгюнлюкде да кесини магъанасын тас этмегенди Магъаналары бир неда бирге жууукъ болуп, аффикслери уа башха болгъан сёзлени юсюнден алимлени оюмлары бирча тюйюлдю. Алимлени бир къаууму быллай сёзлени лексико-семантика неда сёз къураучу вариантлагъа санайдыла [Смириницкий 1954; Ахманова 1957; Москальская 1969 эм д.б.], бирсилери уа – сёз къураучу неда бир тамырлы синонимлеге [Гузеев 1984; Гречко 1966; Виноградова 1975; Рогожникова 1966; Филин 1963; Юлдашев 1973]. Алимлени арасында магъаналары бла бир бирге ушагъан сёзле бла байламлы проблемада бир оюм жокъду. Алимлени бир къаууму аланы омонимлеге [Мамонов, Розенталь 1957], бирлери синонимлеге [Горбачевич 1978], ючюнчю къауум а паронимлеге санайдыла [Кузнецова 1977]. Тюрк тилледе бир тамырлы синонимиягъа тилде вариантланы неда синонимлени тинтгенде бир кесек эс бурулады. Ш.С. Ханбикова жазгъаннга кёре, татар тилде тамырлары бир болгъан сёзле бардыла, кеслери да атлада, этимледе, сыфатлада эм сёзлеуледе тюбейдиле [Ханбикова 1961]. Быллай сёзлени Ш.С. Ханбикова бир тамырлы синонимлеге санайды. Экинчи ишинде бир тамырлы синонимлени морфология къурамларын тинтеди эм сёзню тюрлюлери бла тенглешдиреди [Ханбикова 1980].

Тюрк тил билимде синонимлени тинтиу бла байламлы быллай алимлени ишлери барды: къазах эм къыргъыз тилледе синонимиягъа А. Болганбаевни эм Б. Суранчиеваны ишлери жораланнгандыла, алай бир тамырлы синонимлени юсюнден былада да толу зат айтылмайды [Болганбаев 1971; Суранчиева 1971]; узбек тилде аффиксли синонимияны юсюнден Н.К. Умбаров статьяла жазгъанды [Умбаров 1968], азербайджан тилни синонимлерини юсюнден Н.Ф. Сейдалиевни ишин да айтыргъа керекди [Сейдалиев 2010]. Тюрк тиллени синонимияларына жораланып жазылгъан ишлени кёбюсюнде бир тамырлы синонимлеге уллу эс бурулмай къалады.

Сёзлени лексика вариантларыны проблемасын тинтген алимле, сёз ючюн, З. Г. Уразбаева татар тилде, Т.К. Алиева къарачай-малкъар тилде сёзню вариантлары бла бир тамырлы синонимле бир бирлеринден къалай бла энчи болгъанларына эс бурадыла. З.Г. Уразбаева кесини ишинде бир тамырлы синонимле сёзню морфология вариантларындан къаллай шартлагъа кёре башха болгъанын тохташдырады [Уразбаева 1982; Алиева 2005]. Бу алимни оюмуна кёре, сёзню вариантларына жаланда магъана, жюрютюлюу эм стиль бирчалыкълары болгъан сёзле саналадыла, сёз ючюн, чалгъы – чалкъы, юйренчек – юйренчик эм д. б. Аз-кёп болса да, магъана, жюрютюлюу неда стиль жаны бла башхалыкълары болгъан сёзлени синонимлеге санайды, сёз ючюн, тилкъау (лит. т.) – тилтя (сёлеш. т.) эм д.б. Алай бу оюмну тюзге санарча тюйюлдю.

Бир къауум алим кеслерини ишлеринде магъаналары бирча неда бирге жууукъ болуп, аффикслери уа башха болгъан бир тамырлы сёзлени сёз къураучу вариантлагъа санайдыла [Мискевич 1981] эм д.б. Бу оюмну да тюзге санаргъа болмаз. Къарачай-малккъар тилни бир тамырлы синонимлерине аталып жазылгъан ишде аланы семантикаларына, стиль энчиликлерине, жюрютюлюу амалларына, лексика-грамматика тюрлюлерине къаралады, бир тамырлы сёзлени бир бирден айырып танырча этген шартла белгиленедиле [Ахматова, Гузеев 2014].

Башха тилледеча, къарачай-малкъар тилде тамырлары бир сёзле кёп тюбейдиле. Алай магъана, стиль эм сёз къурау жаны бла ала бирча болмайдыла. Тамырлары бир сёзлени быллай къауумлагъа юлеширге боллукъду:

1) магъаналары бир, аффикслери уа башха сёзле – синонимле: тургъуз – турдур, эмиз – эмдир, тамыз – тамдыр;

2) магъаналары бир, аффикслери уа энчиле угъай, бир аффиксни тюрлюлери болуп келген сёзле – бир сёзню тюрлюлери: айланчук – айланжук, талауур – талауул;

3) магъаналары бир бирге чюйре келген сёзле – антонимле: огъурлу – огъурсуз, акъыллы – акъылсыз;

4) магъаналары башха болгъан бир тамырлы сёзле – омонимле: жазыу– жазыу, айлыкъ – айлыкъ, жашырын – жашыртын;

5) магъаналарында, аффикслеринде да башхалыкълары болгъан сёзле – паронимле: татыулу – татымлы, боюнлукъ – боюнчакъ.

Тил билимде быллай сёзлени бир бирден айырыуну магъанасы уллуду.

Бир сёзню тюрлюлерин бир тамырлы синонимледен айыра билир ючюн, аланы къаллай энчиликлери болгъанларын тохташдырыргъа керекди. Бир сёзню эки тюрлюсюню да магъаналары тамам бирча болады. Алада башхалыкъ стиль жаны бла эсленеди, аффикслерини уа бир бирден асламысында бирер тауушлары башха боладыла: юйрен+чек (лит. т.) – юйрен+чик (сёлеш. т.), чал+къы (къарач.) – чал+гъы (малкъ.) д. б. Быллай сёзлени тизгинлери кёбюсюнде эки сёзден къураладыла. Бир тамырлы синонимлени уа магъаналарында, формаларында да башхалыкъ болады. Магъаналарында башхалыкъ бек азды. Сёз ючюн, жылы (толу жылылыкъны билдиреди) – жылымдыкъ (иги жылы болмагъанны, мытыллыкъны билдиреди). Бир тамырлы синонимлени бир бирлери уа, тюз бир сёзню тюрлюлерича, магъана жаны бла бир бирге толу келишедиле: турдур – тургъуз, байлам – байлау, ёчюр – ёчюлт д. б. Алай аланы аффикслери башхаладыла: -дур – -гъуз, -м – -у, -юр – -юлт. Бир тизгинде быллай синонимлени алтысы-жетиси окъуна тюбейди: бош – бошха – бошуна – бошунагъа – бошдан – бошунакъгъа – бошнагъа. Бир сёзню тюрлюлерини башхалыкълары жалан да жюрютюлюу жаны блады: махтанчакъ (лит. т.) – махтаннгыч (ц. диал.), чалгъы (малкъ.) – чалкъы (къарач.), мудах (малкъ.) – мыдах (къарач.).

Бирси тюрк тилледеча, карачай-малкар тилде да бир тамырлы синонимле кёп тюбейдиле. Аллай сёзлеге тамырлары бир, жалгъаулары уа башха (кеслери да сёз къураучула) болгъанла саналадыла. Сёз ючюн: кемлик – кемчилик: Дерслерини кемликлерин кишиден эшитмегени себепли, Адемей директорну кеси иш этип келтиргенди [Хубиев 1969: 169]. Къатынынгы кемчилигин къайын анасы иги биледи [Алиев 1963: 79]. Бир сёзню тюрлюлерин бла аффикслери болмагъан, алай бир тамырдан къуралгъан синонимлени бир бирден айырыу а бютюн да къыйынды. Синонимлени бу тюрлюлери орус тилден эм аны юсю бла башха тилледен келгендиле. Аланы бирлери сёлешиуню, бирсилери уа жазыуну юсю бла келгенлери себепли, эки тюрлю жюрютюледиле. Сёз ючюн: ийнарал – генерал, пурустоп – пристав, гиназ – князь, палау – плов д. б. Алай бла, тилибизде быллай сёзле эки тюрлю жюрютюледиле. Экишер тауушларындан къалгъан затлары бирге келишген сёзле бир сёзню тюрлюлерине саналадыла. Былада уа башхалыкъ экиден кёп тауушдады. Аны себепли быллай сёзлени тамырлары бир синонимлеге санаргъа боллукъду. Намаз этгенлени арасында, ётер аралыкъда князь маталлы бир адам кёрюндю: ол къолунда къамичиси бла, бийик къара мыйыкълы, юсюнде алтын окъала бла тигилген, акъ чепкени [Этезов 1958: 8]. Халыу кёргенден, аны кётен этер кюню жокъ эди; аллай гиназ адам, къамасы да бир жанына кетип, терлегенлери барып, къайдан эсе да бирден келгенлеге отун жарып, къуллукъ этип турады [Теппеев 1976: 190]. Мен патчахны аскеринде ийнарал болуп тургъанымда, жигитлигим ючюн, ма бу юллени патчах кеси къолу бла берген эди [Этезов 1996: 328]. – Сен уялма, ол сау болса да сени арт жанына букъдурур эди, генерал. Ма алай къысыл! Ол сени атанг кибикди! [Этезов 1958: 40]. Угъай. Бу, господин офицер биз танымагъан адамды. Темир-Башны мен таныйма [Этезов 1996: 280]. Ызынга къайт да ишигизге барыгъыз де да былайдан ары къорат, кетерге унамасала, стражниклени тамадалары абычарны манга чакъыр [Аппаев 1986: 155]. Прустоп кёк бетли ичгиден рюмкасына къуюб, дженгил-дженгил тамагъын джуудурады [Аппаев 1986: 281].

Тамырлары бир синонимле къуралыуларына кёре талай къауумгъа юлешинедиле: 1) аффикслери болмагъанла: офицер (лит. т.) – абычар (сёлеш. т.), князь (лит. т.) – гиназ (сёлеш. т.), пристав (лит. т.)  – пурустоп (сёлеш. т.)  д. б.; 2) бирини аффикси болуп, бирсини уа болмагъанла: дери (лит. т.) – деричи (лит. т.), бош (лит. т.) – бошдан (лит. т.), жаз (лит. т.) – жазгъы (лит. т.), кёксюлдюм (лит. т.) – кёксюл (лит. т.)  д. б.; 3) экисини да бирер аффикслери болгъанла: тамдыр (лит. т.) – тамыз (лит. т.), байлам (лит. т.) – байлау (лит. т.) д. б.; 4) аффикслерини саны келишмегенле: кемлик (лит. т.) – кемчилик (лит. т.), бошха (лит. т.) – бошуна (лит. т.) – бошунагъа (лит. т.) д. б.; 5) аффикслеринден бири – къарачай-малкъар тилни, бири уа орус тилни болгъанла: футболчу – футболист, прозачы – прозаик, комбайнчы – комбайнер д. б.; 6) бири бир, бирси уа эки тамырлы синонимле: быдыркъай (бош т.) – уллубыдыр (бош т.) – уллукъарын (лит. т.), бирде (лит. т.) – бир-бирде (лит. т.) д. б.; 7) экиси да экишер тамырлы синонимле: къалгъан-къулгъан (лит. т., малкъ.) – къалгъан-булгъан (лит. т., къарач.), сабий-сюбюй (лит. т.) – сабий-балий (лит. т.), терсакъыл (лит. т.)  – терсбоюн (лит. т.), аз-буз (лит. т.) – аз-маз (лит. т.) д. б.; 8) тамырлары алышынып къуралгъан къош синонимле: ачыгъаууз (сёлеш. т.) – ауузачыкъ (сёлеш. т.), артха-алгъа (лит. т.) – алгъа-артха (лит. т.), кюч-къарыу (лит. т.) – къарыу-кюч (лит. т.) д. б.

Тамырлары бир синонимле уа литература тилде, бош тилде, диалектледе, къарачайлылада, малкъарлылада жюрютюлгенлери бла чекленип къалмайдыла. Ала тюрлю-тюрлю тематика магъаналаны билдирип жюрюйдюле, сёз ючюн, сууубаш (бош. т.) – гаккыбаш (сёлеш. т.), малхуния (лит. т., малкъ.) – малхыяр (лит. т., къарач.) (адамны акъылсызлыгъын, оюмсузлугъун кёргюзтген), тыкъ (бош т., эриши с.) – тыкъла 2. (бош т., эриши с.) (жутланып аша) (адепсизликни билдиреди), къарт-къурт – къарт-март (масхараны билдиреди), аття – аттяка, анака – анакай (эркелетиуню билдиредиле), тамаша – тамашалыкъ, асыл – асыллы (жаратыуну билдиреди), гудучу – гудукай, кирлика – кирликай, сергуна – серукку, айланма – айланатур (адамны аман къылыгъын билдиредиле).

Тамырлары бир синонимле паронимлеге да бек ушайдыла. Тенглешдирип кёрейик, кийир – киргиз, бошдан – бошха (синонимле) эм боюнчакъ – боюнлукъ, татыулу – татымлы (паронимле). Болса да паронимлени магъаналары, синонимленича болмай, бирге бек аз ушайдыла: боюнчакъ (кёлекни неда огъары жанны жагъасыны тюбю бла байланыучу быстыр) [ТСКБЯ 1996: 495]; боюнлукъ¹ «пальтону тюбюнден боюннга жылы болур ючюн кийилиучю эни тар узун жаулукъчукъ) [ТСКБЯ 1996: 495], татыулу «татыуу иги; кёлге жараулу, татлы) – татымлы уа «татымы болгъан, иги татыгъан, ёз тутхан) [ТСКБЯ 2005: 396-397], деген магъаналада жюрюйдюле.

Алайды да, сёзню тюрлюлерин бла тамырлары бир синонимлени бир бирден жалгъаула айыра эселе, паронимлени бла тамырлары бир синонимлени бир бирден айыргъан а аланы тамырларыдыла. Сёзню тюрлюлеринде магъана жаны бла чырт да башхалыкъ жокъду, тамырлары бир синонимледе бир къауумунда уа бир кесек барды. Паронимлени магъаналары уа бир бирден иги да узакъдыла. Къуралыу жаны бла да паронимле, тамырлары бир синонимлеча, кёп тюрлю болмайдыла.

Паронимлени бир къауумларыны тамырлары да бир сёзден къуралмайды, алай эшитилген а бирге бек жууукъ этеди, не ючюн дегенде, аланы жалан да бирер тауушлары башхады, сёз ючюн, быллай паронимле: тер – тери, туз – тюз, къарыл – къарыкъ, басын – басыл, кюндюш – кюндеш, чирги – чирик д. б. Бир къауум суратлау чыгъармалада, автор сёзлени магъаналарына тийишлисича эс бурмагъаны себепли, быллай сёзлени бирини орунуна башха сёз берилип да къалады, сёз ючюн, тин-тер басды дегенни орнуна тин-тери басды, тюз киштик дегенни орунуна туз киштик, ёню къарыкъды дегенни орунуна ёню къарылды неда ёню къаныкъды деп бериледи. Ол жангылычды, нек дегенде тер – тери, тюз – туз, къарыкъ –къарыл – къаныкъ деген сёзле магъана жаны бла арталлы да бирге келишмейдиле: Жюреги чанчды, кёзю-башы тёгерек айланып, бетин тин-тери басды) [Шаваев 1989: 24]. Жуслан – туз киштикледен бир тюрлюсюдю, баям, Аслан къауумдан [Этезов 1996: 119]. Къызны угъай, жашны ёню къаныкъды. Ол Лейляны сёзюнде гюнахсыз кючню сезди [Шаваев 2013: 12]

Бир тамырдан къуралгъан омонимлени бла тамырлары бир синонимлени араларында да ушашлыкъ барды. Омонимлеге (бегирек да жалгъауларында) кёп башхалыкъ болмагъан синонимле ушайдыла, сёз ючюн, къуллукъ¹ (къулну болуму) – къуллукъ² (1. Адамны ишлеген жеринде жууаплы иши; 2. Иш, жумуш) [ТСКБЯ 2002: 695], этим¹ (адамны ишни эте билиую, ангылауу, ишге усталыгъы) – этим² (затны не этгенин, не этеригин, аны болумун, халын кёргюзтген тилни кесеги) [ТСКБЯ 2005: 1119] – омонимле эм жашырын – жашыртын III (кишиге билдирмей, ташатын, букъдуруп) [ТСКБЯ 1996: 865], акъсыл – акъсыман (акъ бла къараны къошса болуучу тюрсюн) [ТСКБЯ 1996: 103] – синонимле. Алай синонимлени магъаналары бирчады, омонимлени магъаналары уа бирча тюйюлдю, стиль жаны бла да ала бирге келишмейдиле. Омонимлени диалектде, сёлешиу тилде жюрюгенлери, эриши, хыны, ушатмай, жийиргенип айтылгъанлары болмайдыла, синонимледе уа, быллай башхалыкъла кёп тюбейдиле. Андан сора да, тамырлары бир синонимле бир сёзден, эки сёзден да къураладыла, омонимледе уа къош сёз тюбемейди, сёз ючюн, бугъумуч – бугъунчакъ – букъгъуч (сабийле бир бирден бугъуп ойнаулары) [ТСКБЯ 1996: 502, 511], сау-эсен – сау-саламат (1. Сау, саулукълу, саулугъу болгъан, зарансыз, хатасыз; 2. Саулай, хата, заран жетмей) [ТСКБЯ 2005: 42], ачыгъаууз – ауузачыкъ эм айлыкъ 1 (бир айгъа созулгъан, бир айгъа белгиленнген) – айлыкъ II. (иш хакъ) – айлыкъ III (бир тюрлю жамауат ишни, борчну тамамлар ючюн белгиленнген ай болжал) [ТСКБЯ 1996: 76-77], жазыу² (жазылгъан зат, текст) – жазыу³ (къадар, буйрукъ; адамны жашау жолу) [ТСКБЯ 1996: 767], битдир¹ (урлукъ себип, чыкъгъандан сора къара, ёсдюр) – битдир² (ишни этип боша, ахырына чыкъ) [ТСКБЯ 1996: 441].

Синонимлени бла антонимлени бирге ушатхан аланы экилерини да тамырларыны бирчалыкъларыды: эшим – эшме – эшимди, атдыр – атылт, эмиз – эмдир, эм къарыулу – къарыусуз, огъурлу – огъурсуз, акъыллы – акъылсыз. Синонимлени жалгъаулары аланы магъаналарын тюрлендирмейдиле, антонимлени жалгъауларыны уа магъаналары бир бирге чюйре болгъанлары себепли -лы / -ли, -лу / -лю жалгъау – барлыкъны, -сыз/-сиз, -суз/-сюз жалгъау а жокълукъну билдиредиле, ала тамыргъа къошулгъанда – бир угъай, эки сёз къурайдыла эм сёзлени магъаналарын да бир бирге чюйре этип къоядыла.

Тамырлары бир сёзлени жаратылыуларыны сылтаулары кёпдюле. Омонимле бир тамыргъа омоним жалгъаула къошулуп, синонимлени бир къауумлары бир тамыргъа синоним жалгъаула къошулуп, антонимле бир тамыргъа антоним жалгъаула къошулуп, бир сёзню тюрлюлери бир тамыргъа бир жалгъауну фонетика тюрлюлери къошулуп, паронимлени асламысы уа бир тамыргъа магъаналары бирге келишмеген жалгъаула къошулуп къураладыла.

Бир сёзню тюрлюлери бла тамырлары бир синонимлени жаратылыуларында бирча шартла бардыла: литература тилни сёлешиу тил бла, диалектле бла байламлыкълары, орус, араб эм бир талай башха тилледен сёз алыу. Болса да тамырлары бир синонимлени жаратылыуларыны баш сылтаулары была тюйюлдюле. Тилде синонимлени жаратылыуларына бир къауум юлгюле келтирейик.

1. Экономияны закону. Сёзню айтхан адам аны не къадар терк, къысха айтыргъа итинеди. Ол итиниулюкню кючю бла сёзню бир не да эки жалгъауу къысхартылып къалады. Болса да ол сёзню магъанасын тюрлендирмейди: уручу – уру, огъурлукъ – огъурлулукъ 2, кирлендир – кирле, жайда – жай д. б. Бу синонимлени биринчилерини -чу, -лу, -н эм -дир, -да жалгъаулары къысхартылгъандыла. Къоркъакъ уручугъа ушаш, кече къарангысы бла барып, бир мурдарны аузуна буштукъ тыгъып, къолларын артына байлап сюрген кишиликмиди! [Гадиев 1982: 182]. Сабийле болгъан юйде уру жатмаз [Алиев 1963: 248].
2. Ушашдырыуну закону. Сёз ючюн къарачай-малкъар тилде -лы эм -чы жалгъаула башха-башха магъананы билдиредиле. Алай, къыралны неда континентни атын билдирген сёзлеге къошулсала, экиси да бир магъананы кёргюзтедиле: америкалы – америкачы (Америкада жашагъан адам), дагъыстанлы – дагъыстанчы (Дагъыстанда жашагъан адам) д. б.
3. Аффикслени неда сёзню тамырларындан бирини магъана энчиликлерин тас этип, бирге келишиулери: анда-мында – анда-санда, букъгъуч – бугъумуч – бугъунчакъ д. б.: Кечге къалыб бугъунчакъ ойнагьан сабийлени, чалдыш-чалдышда уруша, аналары юйге джыйадыла [Аппаев 1986: 118]. Дорбунну къуршалагъанла, анда-мында бир-эки атхан болмаса, бютеу атханларын тохдатдыла [Аппаев 1986: 294].
4. Сёзлени грамматика магъаналарыны лексика магъанагъа ётюулери. Этимлени грамматика формалары лексика формагъа ётюп, атла не да сыфатла къураладыла да, ала уа бир-бир атлагъа бла сыфатлагъа синонимле боладыла. Сёз ючюн, жарагъан деген этимсыфатдан сыфат къуралгъанды: жарагъан чалгъычы, жарагъан ишчи. Ол а жараулу деген сыфатха синоним болгъанды. Ичерик – ичги деген синонимлени юслеринден да алай айтыргъа боллукъду. Ичерик деген этимсыфатдан, ол тюрленмей тургъанлай, ат къуралгъанды, сёз ючюн: Къараб-къарагъынчы Къыямытны джумушчулары уллу столну ашарыкъдан, ичерикден толтурдула [Аппаев 1986: 154]. Къонакъ юйню ортасында акъ гетен джайылгъан столда xap тюрлю-тюрлю ичги шышала, кимини бели базыкъ, кимини бели ингичге, тёбен джаны базыкъ, бир къауму да къошун маталлы, … къол тиймегенлей сюелгендиле [Аппаев 1986: 305]. Бу ат къуралгъынчы дери уа аны магъанасын «ичги» деген ат билдирип тургъанды, бусагъатда уа экиси да бир бирге синонимлик этип жюрюйдюле.
5. Ачыулан, базыныулу, юркек, эшме, безиреуюк, ангылатыу, ангылау, сёлешиу дегенча сёзле тилибизде эрттеден жюрютюледиле. Бусагъатда алагъа синонимлик этип жюрюген сёзлени уа жазыучула, алимле, журналистле къурагъандыла. Аллай сёзлеге быланы санаргъа боллукъду: ачыусун, базыннгыч, юркюуюк, эшимди, безирек, ангылатым, ангылам, сёлешим. Ала кеслери да суратлау эм илму литературада тюбейдиле. Кеси-кеси бла кюреше ол бир мюйюшден бир мюйюшге ачыусунуп жюрюй эди [Этезов 1996: 256]. Ала, кёксюл юзмелтлеча, чулгъанып, Барып, сизни тёппегизде къоналла. Жел сызгьырса, седирей, ачыуланып, Ала, къачып, бийик кёкге чыгъалла [Этезов 1996: 166].
6. Къош сёзле бош сёзле бла алышыныргъа боладыла: гебен эт – гебенле, бай бол – байыкъ – байыкълан, батан эт – батанла эм д.б.: Алай эте, сары тюлкю байыкъды. Тюгюн алышындыралмай, жабагъысы къарын тюбюне жабышып айланыучу эди да, энди уа жым-жылтырауукъ болгъанды. [Токумаев 2009: 201]. Ёмюрлени сынауу байыкъландыргъан терен къара акъыллы къарангы тиширыу тюз адамгъа терслик этерге боллугъуна ийнанмайды [Гадиев 1982: 123].

Къарачай-малкъар тилде тамырлары бир синомимлени арасында башхалыкъ жаланда аланы магъаналарында угъай, жюрютюлюулеринде да болады. Жюрютюлюулерине кёре тамырлары бир синонимле кёп эм аз жюрютюлгенлеге юлешинедиле. Аллай синонимлени бир къаууму бла къарачайлыла да, малкъарлыла да хайырланадыла, бирси къауумун а жаланда малкъарлыла, неда къарачайлыла жюрютедиле. Тамырлары бир синонимле бош тилде, сёлешиу тилде, литература тилде, диалектледе да тюбейдиле. Эки къауумунда да жаланда малкъарлыла жюрютген, тамырлары бирге келишген синонимле быллайладыла: ёрекай – ёрекына, къызбай – къызукку, базыгъын –базгъынлы, тюрт-сюрт эт – тюртчю-сюртчю эт, ёчюлт – ёчюр д. б. Стиль жаны бла быллай синонимлени бир бирден башхалыкълары барды. Сёз ючюн, базгъын – базгъынлы дегенча сёзле бирча эркин жюрютюледиле, ёрекай – ёрекына дегенча сёзле уа асламысында ц. диалектде тюбейдиле. Быллай синонимлени бири эркин, бирси уа аз жюрютюлюрге да тюшеди. Сёз ючюн, къызбай деген сёз жазыу, сёлешиу тилде да бирча эркин хайырланылады, аны синоними къызукку уа тилде аз тюбейди, бегирек да суратлау чыгъармалада. Алай болгъанлыкъгъа бу сёзлени магъаналарында бир бирден не аз да башхалыкъ жокъду.

Малкъарлыла жюрютген синонимле бла къарачайлыла жюрютген синонимлени арасында да стиль жаны бла бир кесек башхалыкъ эсленеди, Сёз ючюн, жаланда къарачайлыла жюрютюучю бир тамырлы синонимлени асламысыны стиль жаны бла башхалыкълары жокъду. Анга быллай юлгюле келтирирге боллукъду: шох – шохай (шуёх), белеуют – белеу (къыяу) д. б. Бу синонимле асламысында бош эм сёлешиу тилде жюрютюледиле.

Жаланда малкъарлыла неда жаланда къарачайлыла жюрютген, башда айтылгъанча, синонимлеге регионализм синонимле дейдиле. Тамырлары бир синонимлени къауумуна быллайланы санаргъа боллукъду: кемчилик (къарач., малкъ.) – кемлик (къарач.), жалынчакъ (къарач., малкъ.) – жалыннгыч (къарач.), болушлукъчу (къарач., малкъ.) – болушчу (къарач.) д. б. Быллай сёзлени бирлери Къарачайда, Малкъарда да бирча эркин жюрютюледиле, башхалары бла уа жаланда къарачайлыла хайырланадыла. Бир тамырлы синонимлени ичинде быллай тюрлюлерин да белгилерге боллукъду, сёз ючюн: огъур (къарач.) – огъурлулукъ (малкъ.), кечим (къарач.) – кечиу (малкъ.), сюйюмсюз (къарач.) – сюйдюмсюз (малкъ.) д. а. к. Быллай синонимлени бирлери Қъарачайда, бирсилери уа Малкъарда жюрютюледиле. Тамырлары бир болуп тургъанлай, быллай сёзлени жалгъауларыны башха болуулары, бизни акъылыбызгъа кёре, къарачайлыланы бла малкъарлыланы кёп ёмюрледен бери башха-башха жерледе, бир бирден кенгде жашаулары бла байламлы болур. Болсада, жалгъаула бир сёзню эки сёз – синонимле этгенликге, аланы магъаналарын тюрлендирмейдиле. Сёлешиу тилде, бош тилде эм литература тилде жюрюген сёзлени синонимлери диалектледе да тюбейдиле: битген (лит. т.) – битиу (ц диал.), тилчи (лит. т.) – тилбаракъ (бош т.) – тилляй (ц диал.), бугъумуч (лит. т.) – бугъунчакъ (лит. т.) – букъгъуч (ц диал.) д. б. Анга суратлау литературадан юлгюле келтирейик: Ол ишлерин тамамлар ючюн, бек алгъа тилчиле, сатхычла керек боллукъдула [Гадиев 1982: 356]. Ол, тилчи, тилбаракъ саякъгъа ушап, жерни чунгур-мунгурларын къармай сюзюледи [Толгуров 1993: 242]. Къой, господин Мусос, экибиз да бугъумуч ойнагъанча эте турмай, ишге кёчейик… [Толгуров 1996: 24]. Аргъы къошну, берги къошну сюрюучюлери да, ай жарыкъ кечеледе, Гелеу Сыртха чыгъып, букъгъуч ойнайдыла [Гуртуев 1970: 318]. Бу сёзле магъаналарына кёре тамам бирчадыла. Былада башхалыкъ жаланда аффикслери эм жюрютюлген жерлери бла байламлыды.

Къарачай-малкъар тилге башха тилледен кирген терминледе да бир тамырлы синонимле тюбейдиле: аморф – аморфлу, футболист – футболчу, реакционер – реакциячы, комбайнёр – комбайнчи, вальцовщик – вальцовкачы д. б. Быллай сёзле тилде кёп тюйюлдюле, кеслери да жаланда газетледе, илму литературада хайырланыладыла.

Алайды да, тамырлары бир, жалгъаулары уа башха болгъан тилибизде кёп сёз барды. Аны алайлыгъы быллай затла бла байламлыды: сёзлени фонетика жаны бла ушашлыкълары; тамыр морфеманы бирлиги; тилни бир кесеги болуулары; бир къаууму уа лексика жаны бла бирча неда бирге жууукъ болуулары. Аланы ичинде бир бирге синоним болгъанлары да асламдыла. Аланы магъаналары бирге толу келишеди, жюрютюлюулеринде уа башхалыкъ эсленеди: бирлери кёп, бирсилери аз, бирлери литература тилде, бирлери уа жаланда диалектде тюбейдиле, неда бир къауумун жалан да къарачайлыла, неда малкъарлыла жюрютедиле. Синонимлени быллай энчиликлерин тохташдырыуну тилни лексикасын, аны стиллерин тинтиуде уллу магъанасы барды.

Об авторах

Мариям Ахматны къызы Ахматланы

Автор, ответственный за переписку.
Email: mari.ahmatova@yandex.ru
доктор филологических наук, доцент Россия

Список литературы

Дополнительные файлы