The work of Husey Budaev in the context of the development of balkar literature in the first third of the twentieth century

Full Text

Будайланы Хусейни назмуларыны асламын Басхан ауузуну жамауаты де-фтерлеринде сакълагъанды, аууздан ауузгъа да ётдюргенди. Басхан ауузда назмучуну сыйы бек бийик болгъанды, битеу къарачай-малкъар миллет а, авто-рун да билмей, Хусейни кёп затын кёлден айтып тургъанды. Ол болум къырал идеология бла байламлы эди – дин ахлуланы чыгъармачылыкъларын бырнак эт-ген кезиу бла. Хусей дин назмуладан сора да жамауатны къыйнагъан халлеге жоралап назмула къурагъанды. Аны назмулары, заман тюрленип, кеси ауушха-ндан сора, газетледе басмаланып, ызы бла уа китапла болуп да чыкъгъандыла [Будайланы Х. 1974; Будайланы Х. 2000]. Бюгюнлюкде Будайланы Хусейни чыгъармачылыгъы къарачай-малкъар адабиятда тийиншли жер тапмагъанды. Чыгъармачылыгъын кесаматчыла хазна тинтмегендиле, бир къауум жазмадан сора [Залийханланы Ж. 1974; Биттирланы Т.; 1997, Биттирланы Т. 2000] аны юсюнден не адабиятны тарихине жораланнган китаплада, не поэзияны тинтген монографиялада да жазылмагъанды. 1974 жылда басмаланнган китабыны ал сёзюнде Залийханланы Жанакъайыт (Зали) былай айтханды: «Таулу малчы Будайланы Хусей да, поэт айтханлай, ке-сини «жюрегини назму къылын» бошлап, иги назмула такъгъанды. Хусейни назмуларыны асламы эртде этилгендиле. Ол арталлы да не жаза, не окъуй бил-мегени себепли, назмуларын кёлюнден айтып болгъанды. Болса да, токъсан жылгъа жууукълашхан къартха ол къадар назмуну кёлде тутхан къалай къыйын болгъаны кимге да белгилиди – ол кёп назмуларын унутханды. Жарсыугъа, ала заманында жазылып къалмагъандыла…» [Залийханланы Ж. 1974: 4]. Будайланы Асланны жашы Хусей (1880-1973) Басхан ауузунда Чылмас де-ген элчикде туугъанды. Гитчелигинден окъуна арабча окъуй-жаза да билген Ху-сей онючжыллыгъында Огъары Басханны эфендиси Бапыналаны Исмайылны сохтасы болады. Ызы бла, Ысхауатны медиресесин бошагъандан сора уа, Исла-мей Къабакъда (Экинчи Къызбурун) Идрис эфендиден окъуйду. Хусейни сабийлери да дин илмугъа, окъуугъа-билимге берилген инсанла эдиле. Ол зат да себеплик этгенди назмучуну ниет хазнасын сакъларгъа. Къызы Нюржийхан-хажи, атасын эскере, аны сыфатын аллынга келтиргенча этеди: «Бизни атабыз Атта, – юйде тёрт сабий бар эдик да, тёртюбюз да атабызгъа Атта деучю эдик – Будайланы Асланны жашы Хусейин орта бойлудан аз алашаракъ, къатангы деп айтмазча, аз къалыныракъ, къызыл шинли, талгъыр кёзлю, аз-маз къочхарбурунуракъ, токъ бетли, тизгинли, тазалыкъгьа берилген, жаяу жюрюрге бек сюйген, чомарт, чамгъа, лакъырдагъа да уста, кесине этилген чамны да жа-рашдыра билген, татлы тилли, абаданлагъа намыс этген, кичини эркелетген, хар заманда сёзюне ие болгъан, айтханына табылгъан, юйюне келгеннге мангылай жарыгъын берген, киши хакъына узалмагъан, тютюнню, ичгини, магъанасы бол-магъан оюнланы унамагъан, илмуну, тарыхны бийик магъанасын ангылагъан, ке-си окъургъа, билирге сюйген, окъугъанланы, окъутханланы да сыйлагъан, – бы-ланы барын да санамай, къысха айтханда уа, Къуранны излемине кёре, ислам диннге тийиншли, тап-таза бир муслийман адам эди» [Будайланы Х. 2000: 138]. Хусей Къарачайда, Дагъыстанда да алимле бла терк-терк тюбей тургъанды. Къумукълу алим эм назмучу Акайланы Абусуфьян бла дин къарындашлыкъ жюрютгенди. Динни, адабиятны, тилни, маданиятны юсюнден да кёп китап жыйып китапхана жарашдыргъанды. Ол китапланы бир кесеги бюгюн да тууду-къларында сакъланнганлай турады, аланы санында бек сыйлы китапла (XVIII-XIX-чу ёмюрледен къалгъан) тюбейдиле. Ала андан кёп эдиле, сюргюн башлан-нган кюн, сабийлери шагъатлыкъ этгеннге кёре, аланы кюйдюрюрге тюшген эди: «Атта Кёнделеннге кетип тургъанлай, кёчюрюрге машинала ёрге озгъан эдиле. Аланы кёрюп, жанын харам этип, чабыб’ а келген эди. Алай, элталмазлыгъын билип, китапларыны къолтугъу бла бирден къалгъанын кюйдюрген эди, – гяуур аякъ тюпде къалмасынла деп...» [Будайланы Х. 2000: 135]. Азиядан къайтхандан сора ол китапханасын жангыдан къурагъанды. Кеси заманына кёре, Будайланы Хусей тынгылы дин окъууу болгъан адам эди. Билимин къызгъанмай, жамауатына юлюш этгени себепли, аны фатыуала-рын бюгюн да кёпле эслеринде сакълайдыла. Биринчи чам назмусун оналтыжыллыгъында Ысхауатда медиресе ишлен-нгенде, аны къабыргъаларын сюртген къызлагъа сохталаны ыразылыкъларын билдире, такъгъанды: «Ысхауатны къызлары жыйын болуп жетдиле, // Медир-сени сюртдюле, айбат этип кетдиле. // Медирсени сюртгенле, диннге къуллукъ этгенле, // Муратлагъа жетсинле, ийман бла кетсинле» деп башлайды Хусей чам назмусун. Узун назмусуну ахырында уа ыспас бла бир ариу алгъышын да айтады: «Жюрек тынчлыкъ тапсынла эрлерини къолунда, // Сыйлы къулла бол-сунла бир Аллахны жолунда. // Къууат берсин бир Аллах динни жолун ту-таргъа, // Жаннетлени кёгюнде къушла кибик учаргъа». Будайланы Хусей назмучулукъну магъанасын, кесини сёзге фахмусун да сабийликден ангылагъан эсе да, билимин ёсдюрюрюрге медиреседен башха анга мадар табылмагъанды. Ол кезиуде Нальчикни таубийлени жашчыкъларына ачылгъан школда не да къыралны башха шахарларында окъургъа жаланда бий, бай адамланы сабийлерине онг бар эди. Аладан да сайланып алына эдиле сабий-ле, хар тукъумдан биреулен-экеулен [Биттирова 1996: 5]. Ол болумгъа да къарамай, Хусейча къара халкъны ичинден чыкъгъан фахмулу жашла билимни, оюмну халкъ эсинден алгъандыла, фахмуларыны элпек чагъында маданиятны андан ары да айнытхандыла. Бу эстетика жол аланы фахмуларын кючлерге бай тамырлы, келлик заманнга къуллукъ этерге онг берген жол эди. Совет власть орналгъандан сора, Будайланы Хусей колхозда малчы болуп ишлегенди. 30-чу жыллада эфендилени ызларындан тюшгенлеринде, чакъырып, анга соруу да эте тургъандыла. Ол заманда Хусей тийреде болсун, тойда-оюнда да чам-лакъырда жырланы айтхан болмаса, жанын къыйнагъан жашау чюйре-ликлени юсюнден аллай жерледе хазна сагъынмагъанды. «Отузунчу жылла Малкъарда жангыртыуну жыллары эдиле. Аны эллеринде ары дери бир заманда болмагъанча жангы жашау къурала эди. Халкъны турмушуна бла миллет эсине жангы затла киредиле. Жаш адабият да ол жангыртыуну ахшы атламларын су-ратлап тебрейди», – деп жазгъанды Тёппеланы Алим, ол кезиуде маданият бо-лумну ачыкълай [Теппеев 1974: 34-35]. Болса да ол жангыртылыуну жолунда кёп тюрлю ачы ишле да тюбегендиле, окъуулу адамланы асламы амалсыз бо-лумлагъа тюшгенди. Хусей Мёчюланы Кязимни иги таныгъанды, фахмусуна уллу сый бергенди. Кязимни инсанлыкъ бийиклигине, закийлигине сейири бир да къурумагъанды. «Гюрбежиде темир кесди // Кязим хажи мубарек. // Ташла ичинде къалай ёсдю // Кёкге жетген дин терек // Кязим хажи – сёз уста, // Темирчиди бек уста, // Бек бийикде жашагъан, // Халал къыйын ашагъан... // Акъсакъ болуп аягъы, // Таянчакъ болуп таягъы, // «Аллах берсин тёзюм, – деп, – // Халкъда къалсын сёзюм», – деп, // Темир тюйдю тохтамай, // Ауузу сёзден бошамай: // Тюзлюк къайда болур? – деп, // Сёзюм файда болур», – деп жазгъанды закий Кязимни юсюнден Будайланы Хусей. Мёчюланы Кязим бла бирча, Хусей да жангы дунияны ышанларына тюрс-леп къарайды, совет властьны бек магъаналы иши – окъуугъа-билимге жолла ачыулыууна ыразы болуп, жарыкъ, къууанчдан толу назмула жазады. Ол да Кязимча окъууну магъанасын, аны жангы тёлюлеге жашаудан юлюш алыргъа амал бергенини юсюнден айтады, тюрлю-тюрлю тенглешдириуле табып: «Окъуу деген – жюреклени нюрюдю, // Окъуу деген – ахшы ишлени бириди, // Окъуу де-ген – ахшы ишлени башлары, // Окъуу билир насыплыны жашлары. // Окъугъан-ла – нюр тенгизни чабагъы, // Динни тутмаз адамланы сабагы, // Келигиз да, сохталагъа барайыкъ, // Кече-кюн да китаплагъа къарайыкъ». Жангы жашауну бир гитче шартчыгъы да барды бу назмуда: орус тилден «собака» деген сёзню Хусей назмусуна къошады, ол аны иш этип кийиреди назмугъа. «Динни тут-магъан адамланы итиди» деген сёз тутушну магъанасын чам халда кючлер ючюн. Будайланы Хусейни кеси ауушхандан сора 1974 жылда "Алтын тау" аты бла бир жукъа китапчыгъы басмаланнганды. 2000 жылда, бир къауум жангы назмулада къошулуп, назмучуну «Хакъ жолунда» деген китабы басмаланнган-ды. Алай китапла не чыгъармачылыгъыны энчилигин, не да назму хатын толу ачыкълаялмагъандыла, нек дегенде, Хусейни жазгъанларыны кёбюсю жыйышдырылмагъандыла, бир къауумун а (ол санда "кёчгюнчюлюк" назмула-рын) басмаларгъа онг жокъ эди. Ол болумну юсюнден Залийханланы Жа-накъайыт «башын жабып» айтхан эди: «Кертиди, аны алгъын этилген назмулары барысы да бизни халкъыбызны бюгюннгю жашауу бла бирге келишмейдиле» [Залийханланы Ж. 1974: 4]. Поэт саясатдан кенг болургъа кюрешсе да, жюрегини тюзлюкге ачыкълыгъы (чынтты назмучуну ол баш ышаныды), анга тарыхны хаух шагъатыча къарап турургъа къоймай эди. 20-чы жылланы ахырында – 30-чу жылланы аллында власть онглу адамланы ырысхыларын сыйырып, кеслерин а Сибирьге ийип тебирегенде, Хусей ол затха чамланыу сёзюн къоркъмай ай-тыргъа жетишгенди: «Къыйналгъанны чыгъарып // Къыйынындан ташлагъан. // Властынглай шау болгъун, // Бу властны башлагъан». Хар не жаны бла къолайлы адамланы ачытхан властьха чамланмай къалай тёзюп турлукъ эди керти адам, фахмулу назмучу. Хусей терс оноуланы сылтау-ларын ачыкъларгъа итинеди: «Мюлк жюрютген малчыла // Сибирлеге кетдиле. // Малгъа-мюлкге оноучу // Жарлыланы этдиле. // Къалай болур оноучу // Кеси башын тутмагъан? // Таш къотарып, жер сюрюп, // Жерге урлукъ сукъмагъан?». "Мюлкюгюзню сыйырып, Кимди сизни жойгъан?" деген соруууна назмучу ачы жууап табады – "Тепси тюпге юйренип, къайда болса тойгъанла...". Ал-лайланы не адамлыкълары, не бетлери жокъ эди. Совет власть келтирген эркин-ликни бир-бир эл аллында айланып тебирегенле кеслери ючюн жаратылгъан су-нуп, къолайлы адамланы байлыкъларына, намысларына, билимлерине зар кёзден къарай келгенле, къолларына оноу жетгенде, бир аманлыкъдан да артха турмай аланы жойдура эдиле. Бу халле малкъар адабиятны романларында, повестьле-ринде да терен ачыкъланнгандыла, ол болум адабиятыбызны саясат теренлигин кёргюзтеди. Будайланы Хусейни суратлау шагъатлыгъы уа назмучу кёзю бла кёрген затланы юсюнден жазгъаныны себебинден багъалыды. Белгилисича, къарачай-малкъар миллетде дин окъуу, илму, назмучулукъ эм ислам динни башха маданият ышанлары XIX ёмюрню ахырына – XX-чы ёмюр-ню аллына айныуну жолунда уллу бийиклеге жетген эдиле. Революциядан сора, битеу Россейде да диннге къажау кюреш башланады. 30-чу жыллада малкъар элледе дин ахлуланы къалмай тутуп кетгенлеринде, поэт, жюреги тёзалмай, «Дин иелени кюйюн» тагъады. Алай къагъытха тюшюрмейди, юйдегисине, са-бийлерине юйретеди, алагъа юйден тышында айтыргъа уа къоймагъанды. Ху-сейни бек жарсыгъаны – эл элде айнып баргъан дин илмуну, адабиятны чирчиги ёчюлгени эди. Дуния жумушаса, «дин чырагъын ким жандырыр?» деген къайгъы-соруу аны бийлегенлей турады: «Дин чирагъы алимле // Жер тюбюнде жатдыла, // Динни жолун жарытхан // Жулдузлары батдыла...». Алагъа жалгъан дау айтып, халкъгъа къажау сюеп, азап чекдиргенлерин те-ренинден ангылагъан жырчы зикиринде "пайхамбаргъа сёз тапхан табалмазмы алимге", – дейди. Будайланы Хусейни жаш заманында къурагъан назмулары хазна сакълан-магъандыла, чыгъармачылыгъы да сау кезиуюнде толу жыйышдырылмагъанды. Алай аны чам-лакъырда жырларын Басхан ауузуну жамауаты эсинде тутханды. Хусейни атын миллетибизге бек алгъа белгили этген а аны малкъар халкъны кёчгюнчюлюгюне жораланнган жыры болгъанды. «Биз барабыз, вагонлада олтуруп, // Этеклени жилямукъдан толтуруп» деген сёзлени халкъ, ким къурагъанын да билмей, кёп кере къайтарып айтханды. Бу жыргъа бурулуп къалгъан назму къарачай-малкъар халкъны кёчгюнчюлюкге жораланнган поэзиясыны бек фахмулу, эсден кетмез, ёмюрлюк тизгинлеринден-диле. Аллай бушуу жырла бек кёп эдиле, башха-башха кезиуледе къуралгъан, талай халкъ назмучу къурагъан, ала бири бирине къошулуп, халкъ эпосха айла-нып, къыйынлыкъны сур сыфатын къурай эдиле [Берберов 2011: 19; Биттирова 2015]. Бу назму 200 тизгинден жыйылгъан уллу назмуду. Хусей жолда этген къысха назмусуна жангы тизгинлени халкъыбыз Ата журтубузгъа къайтхынчы къошуп тургъанды: мында сюргюнню ачы сагъатларын, кюнлерин, айларын, жылларын – къыйынлыкъны азап кезиулерине болгъан ишлени санайды. Назму халкъны уллу сыйытыча эшитиледи Назмуда айтымланы къуралыулары да айырмалыды, этимледен къуралгъан хапарчыла бир бирине къошула, сюргюн азабыны къара кёгюню суратларын ишлейдиле: «Тау эллеге къара къанла жаугъанды, // Эки къая бир бирине аугъанды…». Сора бири бирин къуууп баргъан жууапсыз соруула – «Тау эллеге бу сыныкълыкъ нек жетди? // Къалмай, бизден насыбыбыз нек кетди? // Биз къыйналып жыйгъан мюлкню ким ашар? // Журтубузда – ыспасламай! – ким жашар? // Юсюбюзден къыйынлыкъны ким алыр?» Назмуну аллында салыннган соруулагъа ол 13 жылны ичинде жууап изле-генлей тургъанды, аны бла бирча къыйынлыкъны сыфатларын къурап: «Мен са-найым хар бирисин кезиулеп, // Сиз жилягъыз сёзлериме эжиулеп... // Ач ананы ёшюн сютю къуруйду, // Сабийчиги – къарны тоймай – улуйду... // Къарыусузлукъ бизге татып башлады, // Уллу-гитче ачдан къатып башлады... // Сакълаялмай сабийлени жанларын, // Тергеялмай ёлгенлени санларын…» Амалсыз болгъан сагъатында назмучугъа ёкюл болгъан, кёл этдирген да Аллахды. Ол окъуучуланы да Аллахны оноууна сыйыныргъа, аны тюзлюкню къайтарырына ийнандырады: «Ишибизни бир Аллахха бошласакъ, // Жюрекледен кюймекликни ташласакъ. // Терсни-тюзню Аллах кеси айырыр, // Жилягъанны бир да жокъду хайыры. // Аллах кибик терсни-тюзню сюзмебиз, // Ёлгюнчюннге умутланы юзмебиз…» Тизгин саны бла поэмагъа тенг назмусуну ахырында Будайланы Хусей уллу жюрек къууанчыны юсюнден айтады: «Онюч жылны кёп насыпдан тыйылдыкъ, // Шукур болсун, журтубузгъа жыйылдыкъ, // Къайтып келдик хуналагъа, бау-лагъа, // Хорлатмайын жалгъан, жала даулагъа. // Ойнагъаным, жырлагъаным – жубанчым, // Жюрегиме сыйынмайды къууанчым». Будайланы Хусейни поэзиясыны энчилиги – жашауда тюбеген адетге, намысха, дин низамгъа келишмеген халлени айгъакълауду. Насийхат этиу, акъыл юйретиу жол бла да, чамны юсю бла да. Аны тенглерине, ахлуларына, та-нышларына такъгъан самаркъаулары да эсде къалгъандыла. Кеси динни къаты тутханды, башха динни жюрютгенлеге да сый бергенди. Ол затны юсюнден Ху-сейни быллай фатыуасы сакъланнганды: «Гяуурду деп, бир кишини сынды-рыргъа, къыйнаргьа, жугъун урларгъа, сыйырыргъа арталлы бла да жарамайды. Санга хатасы тиймей эсе, дининги сыйырыргъа кюрешмей эсе, аны гяуурлугъу бла сени ишинг жокъду. Не иги затынг бла да гяуургъа юлгю болургъа керексе: ол, муслийманны ёрге болгъанын кёрюп, сукъланыргъа керекди. Аныча гяуур жаратмай, сени муслийман жаратханы ючюн, - Аллахынга шукур эт да, тынч тур!» [Будайланы Х. 2000: 137]. Назмучулукъну Хусей бир заманда атмагъанды, не къыйын кезиуде да къыйынлыкъны поэзияны кючю бла хорларгъа излегенди. Бирде аны фахмусу жарыкълыкъ да келтиргенди жамауатха. Жазыучулукъ иши къалай баргъаныны юсюнден Хусей кеси былай хапар айтханды: "Уллу Октябрь революциядан сора, битеу къыралыбызны хар къалайындача, тау элледе да колхозла къурап, жангы жашауну башлагъан эдик. Биз ол жашауну биринчи болуп башлагъаныбыз ким-ге да туурады. Аны себепли жангылычыбыз, жетишимсиз, болумсуз жерибиз да бола болур эди. Башындан келген оноугъа кёре элибизде ишлей билген, уллу эсеби, оюму болгъан, жаш адамланы ызындан тизген къартлагъа да тынгыларгъа керек эди. Ишни эбине тюшюналмагъанлагъа къолларындан келе тургъанлай, эринип белкъауланнганлагъа уа, олсагъат чыбыкъ уруп башламай, айтып ангы-латыу бла, масхарагъа тартып, тюз жолгъа салыргъа керек эди. Масхарагъа алы-нып, халкъны аузуна тюшерге ким сюеди?! Хар тюрлю болумну кесине тийин-шли назму тагъаргъа кюрешгеним да аны ючюн эди" [Будайланы Х. 2000: 10]. Чыгъармаларыны кёбюсюн Хусей жашауда бир болгъан иш бла байламлы жазгъанды. Ол ишле бизден узайгъаны себепли, назмуланы хар бирине энчи ангылатыу керек болады. Бу жорукъ XIX-чу ёмюрден къалгъан чыгъармаланы шартыды. "Къазанчда", "Чам назму", "Къалауур Дударукъ" деген назмуланы поэт Уллу Ата журт уруш къыстау бара тургъан кезиуде жазгъанды. Юлгюге, "Чам назмуну" къалай бла жаратылгъанын алсакъ, биз ол кезиудеги къыйын жашау болумгъа тюбейбиз. Хусейча къартла бла бирге Эльбрус элде, ара мюлк-де онюч келинчик ишлей эди. Аланы къыйын жубанчларын бир кесек женгили-рек этер муратда чам айтып кюлдюрюрге, кёллерин кётюрюрге кюрешген поэт артда былай жазгъанды: "Аталарындан, къарындашларындан, жашларындан, баш иелеринден ючгюл бюкленнген къагъыт журунчукъланы сакълап тургъан тиширыула, кюнню узуну эр кишилени ишин ишлеп, арып-талып, ингирде къо-шха келселе, ала мудахла болуп, бирери бирер жерде мугурайып, кеси сагъышларына кёмюлюп турмаз ючюн, аланы той бла, оюн бла, лакъырда-чам бла кечиндирирге керек эди да, бу назмула аны ючюн айтылгъандыла" [Будай-ланы Х. 2000: 10-11]. Къарачай-малкъар халкъны къайсы назмучусун, жазыучусун алсанг да, Ата журтха сюймеклик, аны айбат суратларын салыу, анга кертичилик чыгъармала-ны тутуругъуду. Туугъан ташына сюймеклиги жаздыргъанды Будайланы Хусей-ге назмуланы, жырланы да. Бегирек да бу тема халкъ жырчыны кёчгюнчюлюк азабына жораланнган жырларында, назмуларында иги ачыкъланнганды. Хар ба-ланы анасына сюймеклиги энчи болгъанча, хар назмучуну да туугъан жерине сюймеклиги энчиди. "Учхан жерни татыуун // Къоннган жерде билгенем!" – дейди Хусей, Ата журтуну сыйын бийикге кётюре. Ата журтну сыйын-ёлчемин аны уланлары би-ледиле. Башхала "туугъан жерим" деген эселе, Хусей а журтуна "учхан жерим" дерге жетишеди. Жашаууну ахыр кюнлерине дери да Хусей назму, зикир айтханын кем эт-мей турады. 70-чи жыллада ол юйюр жашаугъа жоралап талай назму къурайды. Токъсанжыллыкъ къарт жашау юлгюсюнден, терен фикирлеринден жамауатына кёп насийхатын назмуда айтханды: "Бир-бирлени жашау жоллары", "Юйдеги", "Хоншула", "Ичкичиле", "Жашла", "Къызла", "Адепсиз келинле", "Кюйсюз къатынла" – бу назмулада адамны искилтин этерик кёп тюрлю къылыкъланы юсюнден окъуйбуз. Былай къарагъанда, назмучу дунияны къара тюрсюнлю су-ратларын салады деригинг келеди. Болсада, Хусей суратлау тюзлюк жашау тюзлюк бла бирге келиширге тийиншлисин ангылатады: "Биз ариу къызны зыккыл быстырлагъа кийиндирген кибик, жашаугъа бир талай аман адетни тагъып турсакъ, бизге иги жашау ким берликди?" Назмучуну бу сёзюне керти-лиги баямды. 1972 жылда Будайланы Хусей "Сый" деген аты бла поэма жазады, андан юзюкню май айда "Коммунизмге жол" газет басмалайды. Кюз артына дери га-зетге поэманы юсюнден окъуучуланы къагъытлары келгенлей тургъандыла – ол кезиуде алай уллу эди поэмада кётюрюлген проблеманы магъанасы. Поэманы юсюнден студентле, журналистле, ишчиле, юй бийчеле, къартла, жашла да оюмларын жазгъандыла, сагъынылгъан болум жамауат жашаугъа ауурлукъ эт-генин бир аууздан айтхандыла. Сыйны юсю бла чыкъгъан къаугъаны назмучу ёлет бла тенг этеди. "Эмина" деген халкъ жырда быллай тизгинле бардыла: "Эмина тюйюлдю, ёлетди, // Акъыллы башланы тели этди." Жырны ызындан Хусей да къатлайды: «Сый тюйюлдю – ёлетди, // Адамланы башларын // Къайгъы бла тели этди. Ахырында, сыйгъа быллай багъа береди: "Сый тюйюлдю – сыйытды." Бюгюннгю жашау бла тенглешдирип айтханда, отуз жыл мындан алгъа жюрюген адетле тюрленнгенин кёребиз. Бусагъатдагъы окъуучулагъа, бютюнда келлик тёлюлеге поэманы этнография магъанасы уллуду – юйюр жашауда тюбе-ген чурумланы, къысыулукъну, гурушхалыкъны хар жиги поэмада энчи тинти-леди. Алай бир талай керексиз адет сакъланнганлай тургъаны уа поэманы жангыдан окъугъандан сора кёплени сагъыш этдирлик болур. Будайланы Хусейни чыгъармачылыгъы Семенланы Къалтур, Джанибекланы Аппа, Къочхарланы Къаспот ызлагъан жол бла баргъаны эсленеди. Ангылашы-ныулу сёзле эм сыфатла бла халкъгъа жууукъ болумланы кёргюзтюу буруннгу къарачай-малкъар поэзияны суратлау-ниет тёресиди. Будайланы Хусейни назмулары да ол излемлеге толу келишедиле. Башда сагъынылгъан сылтауланы себебинден назмучу айтыр сёзюн эркин эм толу айталмай жашагъанды, аны чыгъармачылыгъыны жашнар чагъы зулму жыллагъа тюшюп, фахмусу толу ачыкъланмай къалгъанды. Алай Будайланы Хусейни назмуларында баямланнган усталыкъ, сёзге чемерлик, халкъгъа жууукъ темаланы ачыкълау аны чыгъармачылыгъын къарачай-малкъар халкъ-ны ниет хазнасына къошаргъа онг бередиле. Назмучуну кёп сёзю нарт сёзге тийиншли эшитиледи, аланы суратлау шартлары халкъ поэзияны бийик юлгюлерине тенг-диле. Тил байлыкъ, халкъ жюрютген сыфатла, сёз айбатлыкъ, энчи хатыны таза-лыгъы дегенча затла Будайланы Хусейни назмуларыны ышанларыдыла. Будайланы Хусей кесин не назмучугъа, не жазыучугъа санамагъанды. Къурагъан назмуларын къагъытха, китапха тюшюрюрге да артыкъ бек итинме-генди. Алай аны китапларында болгъан ниет хазна Хусей халкъыбызны таза жюрекли, ачыкъ ниетли, керти адамы эди, деп айтыргъа эркинлик береди. Поэт-ни чыгъармалары – ёлюмсюз назмулары бла жырлары ол затха толу шагъатды-ла.

About the authors

Tamara Sh. Bittirova

The Institute for the Humanities Research – Affiliated Kabardian-Balkarian Scientific Center of the Russian Academy of Sciences

Email: tbittirova@mail.ru
ORCID iD: 0000-0003-0375-1056

References

Supplementary files