Художественное решение проблемы современной молодежи в прозе А. Мизова

Полный текст

Жылагъуэм щызекIуэ хабзэ-зэхэтыкIэхэм, схематизмэм, бинарностым къыбгъэдэкIуэтурэ адыгэ литературэр психологие зэпкърыхыныгъэм щыхуэкIуэ лъэхъэнэм хуозэ Мыз Ахьмэд литературэм къыщыхыхьа зэманыр. Демократие унэтIыныгъэм зрагъэужьыну, гъащIэм къыщыхъу зэхъуэкIыныгъэхэр нэхъ убгъуауэ къагъэлъэгъуэжыну зыхузэфIэкIа тхакIуэхэм – «хыщI гъэхэм я тхакIуэкIэ» зэджэхэм – я жьауэм къыщIэтэджыкIащ Мызыр. Абы хузэфIэкIащ зы образым къыпкърыкIыжу лъэпкъ псом и образыр и художественнэ тхыгъэхэм щызэфIигъэувэн. «ТхакIуэм художественнэу къигъэлъагъуащ цIыху щхьэ закъуэм и этическэ еплъыкIэмрэ гупым еймрэ я зэхущытыкIэр. Абы и тхыгъэхэм дызэрыт зэманым щекIуэкI Iуэхугъуэхэм, къыщыхъу ныкъусэ-ныгъэхэм щытепсэлъыхь къудейкъым, атIэ ахэр психологизм, лиризм куукIэ гъэнщIащ, иджырей цIыхум и псэм щыщIэхэр, и гурыгъу-гурыщIэхэр, и хъуэ-псапIэхэр нэгъэсауэ къыдгурыIуэн щхьэкIэ» [Тимижев 2006: 100]. Мыз Ахьмэд фэрыщIагъым зыдримыгъэхьэхыу, псэкIэ игъэвыр псалъэ дахэкIэ, бзэ шэрыуэкIэ къеIуэтэжыф, ар зыхуиIуатэм и псэр игъэпIейтейуэ. Псом хуэмыдэу абы къохъулIэ иджырей щIалэгъуалэм и псэукIэр зыхуэдэр, абы и пащхьэм гъащIэм къригъэувэ лъэпощхьэпохэр къызэнэкIыным хуэунэтIауэ иригъэкIуэкI Iуэхугъуэхэр. Мызырщ япэу адыгэ литературэм къыхэзыхьар по-литикэ залымыгъэм и лей зытехьа унагъуэм и щIэблэм я гъащIэр кърагъэлын папщIэ ирагъэкIуэкIа бэнэныгъэр. Аращ мы статьямкIэ тхакIуэм и творчествэу иджыри къыздэсым литературэ щIэныгъэм гулъытэ хэха зыхуимыщIар зэпкърытхыну дыщIеувэлIар. Мыз Ахьмэд къищта темэм фIыуэ йогупсыс, куууи зэпкърех. ГурыщIэ къабзэ хуиIэу, IэкIуэлъакIуэу ар тотхыхь къуажэдэс ныбжьыщIэхэм, мэкъумэшыщIэ къызэрыгуэкIхэм я гурыгъу-гурыщIэхэм. ТхакIуэр набдзэгуб-дзаплъэу гъащIэм пхыроплъ, абы нэгъуэщIхэм гу зылъамытэ Iуэхугъуэхэр къе-хутэ икIи зэпкърыхауэ ди пащхьэ кърелъхьэж. А псори гупсысэ къабзэкIэ псыхьащ. Аращ тхакIуэм и тхыгъэхэр гурыхь зыщIри. «70–80 гъэхэм экономикэм и зыужьыкIэр щIэгъэхуэбжьэн хуейуэ екIуэкIа къэрал политикэм лэжьыгъэ тематикэр литературэми къыщигъэщIэлэжат. Адыгэ литературэми апхуэдэ тхыгъэ зыбжанэ къыхэхъуащ (Къэрмокъуэ М., ХьэхъупащIэ Хь., Мэзыхьэ Б., Журт Б., АбытIэ В., Шыбзыхъуэ М., ХьэIупщы М. сымэ я прозэ тхыгъэхэр)» [История адыгской… 2021: 158]. Лъэхъэнэ еп-сынщIэкIым къишэ гупсысэхэмрэ къигъэув къалэнхэмрэ и рассказхэм, новел-лэхэм, лирическэ повестхэм лъабжьэ зэрахуищIамкIэ Мызыр а тхакIуэхэм я са-тырым хоувэ. Ахэр щызыхуэхьэсащ «Гъатхэ уэс» (1992), «Щожэх аддэ жыжьэу Урыху» (2002) тхылъхэм. «Гъатхэ уэс» тхылъым ихуащ «Гурылъ къабзэ», «Зауэм и джэрпэджэж», «Гузэрыдзэ», «Гур зылъыхъуэр», «Щэбэт къакIуэ» рассказхэр. «Щожэх аддэ жыжьэу Урыху» тхылъым а фIэщыгъэцIэ дыдэр зиIэ повестым къыщынэмыщIа итщ «Ахын и гуIэ макъ», «Зэшыпхъуищым я гъыбзэ», «ЩIымахуэм къигъэзэжащ» рассказхэмрэ «ТхьэрыкъуитI», «Удз гъэгъа» новеллэхэмрэ. Гу зылъытапхъэу щытщ, тхакIуэм и тхыгъэхэм гъащIэм къыщыхъу Iуэхугъуэ зэмылIэужьыгъуэ куэд лъабжьэ зэрахуищIым. Ауэ псоми щынэхъыщхьэр щIалэгъуалэм я гъащIэрщ, ахэр зыхэпсэукI дунейрщ. Псалъэм папщIэ, апхуэдэщ «Гурылъ къабзэ» рассказыр. ТхакIуэм абы къыщеIэт псэуэгъу зэхуэхъуа ныбжьыщIэхэм я лъагъуныгъэр зэрахуэмыхъумэр. Щхьэгъусэ зэхуэхъуахэр акъылэгъу зэрызэдэмыхъуам къыхэкIкIэ, я сабийр анэншэу къэнащ. Мыр куэдрэ узрихьэлIэ Iуэхугъуэщ – щIалэщIэм щхьэгъусэ ищIа нэужь, унагъуэм псалъэмакъ къихъуэр. Абы и щыхьэтщ Хьэзрэт и щхьэгъусэр. Къашэри куэд дэмыкIауэ къалэм щыпсэуну ныкъуакъуэу хуежьат ар. И мурадым зыри къыщимыкIым, и сабийр хыфIедзэри, езыр нэгъуэщIым докIуэж. ГъэщIэгъуэнщ, языныкъуэхэм деж хамэ цIыхур благъэм нэхърэ нэхъ гуапэу, нэхъыфIу къызэрыпхущIэкIыр. «Гурылъ къабзэ» рассказым ар къыщыгъэлъэгъуащ Хьэзрэт етIуанэу щхьэгъусэ хуэхъужа Марие и образымкIэ. Ар анэ лъагъуныгъэ зыхэзымыщIа Аслъэн цIыкIу гуапэу бгъэдэтщ икIи фIыуэ елъагъу. Марие и хъэлат хужьыр гурылъ къабзэм, дахагъэм я символу къыщехь тхакIуэм и тхыгъэм. «Гурылъ къабзэ» рассказым дызыщрихьэлIэ цIыхубз образым зыкIи ещхькъым «Гузэрыдзэм» хэтыр. Ар тхакIуэм дегъэлъагъу Анзор цIыкIум игу къеуэхэмкIэ. Ахэр иджыри зэ щыхьэт тохъуэ анэнэпIэсыр анэм нэхърэ нэхъыфI сабийм дежкIэ зэрымыхъунур. «АнэнэпIэсыр уэсым нэхърэ нэхъ щIыIэщ зэзым нэхърэ нэхъ дыджщ» щIыжаIэр апхуэдэ гуэрщ. А псалъэжьым куэд къыбгурегъаIуэ. И анэнэпIэсым бгъэдэсыну щIалэ цIыкIум имыдэу щIопхъуэжри и анэшым мэкIуэж. Зи адэр фадэм дихьэха, зи анэр зимыIэж сабийм къыфIощI и закъуэу дунейм къытенауэ. Къэхъуам щIалэ цIыкIум и адэ Беслъэни куэдым иригъэгупсысащ, къыгуригъэIуэжащ и щыуагъэхэр икIи ар къишэжыну кIуащ. Ауэ апхуэдизу гузэрыдзэ зыщIа сабийм кIуэжын идакъым. ТхакIуэм Iэзэу къигъэлъэгъуэн хузэфIэкIащ унагъуэм къихъуа Iуэху мыщхьэпэхэр: дэ долъагъу гу щIыIэ-псэ щIыIэу анэнэпIэсыр мылъхукъуэм зэрыхущытыр, зи къуаншагъэр зымыгъэзэкIуэжыф адэм и гум щыщIэр, зи щхьэ бадзэ тезыхужыф хъуа щIалэ цIыкIум езым и гъуэгу гъащIэм къызэрыщигъуэтыжыфынури. Рассказым кIэух иIэм къыбгурегъаIуэ сабийхэм ягу ираубыдар куэдрэ зэрахъумэр икIи абы и щапхъэщ щIалэ цIыкIумрэ анэшхуэмрэ я зэпсэлъэныгъэр. «– Хьэуэ, Быбэ, сыкIуэжынуIым! – Егупсыс, си псэ, дауэ мыхъуми, уи адэщ. Хэт ищIэрэ, узыхуей нэхъ ухуигъэзэнкIэ хъунщ. Абдеж щIалэ цIыкIум игу къэкIыжащ анэнэпIэсыр, абы ипхъу гъэфIар, унагъуэм илъ псалъэмакъыр. И нэгу къыщIегъэхьэ игъэзэжмэ, иIэну псэукIэр. Куэдрэ мыгупсысэу, нетIэ ита жэуапым къытрегъазэ: – Хьэуэ, Быбэ, сыкIуэжынуIым. Беслъэн и къуэм хуеплъэкIащ. Абы щыблэм хуэдэу къытехуат Анзор и псалъэхэр. Абы иужькIэ адэм куэдрэ зиIэжьэжакъым. Хуэму къэтэджыжри, хьэлъэу бакъуэурэ, бжэмкIэ иунэтIащ. И къуэм и жэуапыр апхуэдизкIэ жагъуащэ щыхъуати, фызыжьым зы псалъи къыжримыIэу дигъэзыкIыжащ пщIантIэм. Иджыт абы къыщыгурыIуар и къуэр зэрыIэщIэкIар. Иджыт абы щызэхищIар къишэжа цIыхубзымрэ езымрэ и къуэм гузэрыдзэ зэрырагъэщIар. ИкIи абыкIэ къуаншэр псом япэу езыр зэрыарар хьэкъ щыхъуат» [Мизов 1992: 161]. «Гур зылъыхъуэр» рассказыр кIэщIщ, ауэ гу лъытэн хуейщ абы къыщыIэта Iуэхугъуэр дэтхэнэ зы цIыхуми къызэрылъэIэсыр. Мыбдежми тхакIуэм къыщиIэтыр ныбжьырщ, абы цIыхум и гъащIэр зэрызэрихъуэкIырщ. Рассказыр зытеухуар персонаж нэхъыщхьэ Къэралбий зыхэт гупсысэхэрщ, абы и гукъеуэхэрщ, гукъэкIыжхэрщ, кIэщIу жыпIэмэ, и гъащIэ гъуэгуанэрщ. Ауэ тхыгъэм щынэхъыщхьэр цIыхум и психологием игъуэт зэхъуэкIыныгъэхэрщ. Къэралбий зи ныбжь хэкIуэта лIыщ, ар пенсэм кIуащ. Аракъэ езыр гукъеуэр?! Зауэм хэта, зы махуэ къэмынэу лажьэу еса цIыхур пенсэм кIуа нэужь, абы и дежкIэ ар лъэхъэнэ зэхэгъэкIыгъуэщ. ЦIыхумрэ ныбжьымрэ щызэпэщIегъэувэ тхыгъэм тхакIуэм. Иджы абы и махуэхэр кIыхьт, зэшыгъуэт. Пенсэм кIуэри и гугъу нэхъ къамыщIыжу хъуат. «Хъунщ уэ пщIар, зыгъэпсэху», – жаIэу лэжьапIэм къыIуашыжа щхьэкIэ унэм зэрыдэсыр абы къехьэлъэкIырт» [Мизов 1992: 166]. ПщIантIэм щищIэнышхуи иIэтэкъым абы, зэзэмызэ Iэщым яхыхьэ мыхъумэ. И щIалэ нэхъыщIэм унагъуэм цIыхухъу Iуэхуу илъыр зэфIигъэкIырт. Махуэ псом и щхьэр здихьынур ищIэртэкъым Къэралбий. Хьэблэм и ныбжь ит дэсыжтэкъым... Гуэщым щIэлъ пхъэкIэбжьэкIэмрэ гъущIыкIэхэмрэ зыгуэрхэр къахиIущIыкIырт. Унагъуэм исхэми ялъагъурт пенсэ нэужьым ар гугъу зэрехьыр, ауэ хуэм-хуэмурэ есэжынщ жаIэрти, абы тету екIуэкIырт. АрщхьэкIэ есэжыртэкъым. Унэми щIэмызагъэу, пщIантIэми дэмызагъэу зэпымыууэ и гум зыгуэр къилъыхъуэрт. Ауэ куэдрэ хуэшэчакъым апхуэдэ псэукIэр: «Пщэдджыжьым кIыфI зэхэту къэтэджащ Къэралбий. Абы и Iэуэлъауэ макъым къызэщигъэуа Шумсэт и лIым щыгъын хуабэ щитIагъэу щилъагъум къэпсэлъащ: – Дэнэ нэхумыщым зыздэбгъэхьэзырыр? Имыхабзэу абдежым Къэралбий и макъым зригъэIэтащ: – Дэнэ, дэнэ?! СыкIуэнущ лэжьакIуэ! Псори фызыхыхьэри пенсэм сывгъэкIуащ, сывгъэунэн фи гугъэу. Иджы, мис, ЛутI ипхъу гъэфIэным ещхьу, Iуэхуншэу сыдэсщ бадзэ сощэри! Къэрэлбий пщIантIэм дигъэзыкIа нэужь, Шумсэт куэбжэпэм деж куэдрэ щытащ, абы кIэлъыплъу. «Арати уэ жэщкIэ жейм ущIемызэгъыр, – игукIэ жиIэрт абы, – лэжьыгъэрати а уи гур зылъыхъуэр» [Мизов 1992: 168]. «Гур зылъыхъуэр» рассказым къыпызыщэщ «Щэбэт къакIуэ» рассказри. Ари зытеухуар унагъуэмрэ абы ис цIыхумрэ я зэхущытыкIэрщ. ТхакIуэм къыхегъэщ ди зэманым нэхъыбэрэ урихьэлIэ зэрыхъуар анэм хуищIэ псор, анэм и лъагъуныгъэр зыхэзымыщIыкI быныр. «Щэбэт къакIуэ» рассказым къыхощ Хьэсэнрэ и щхьэгъусэ Зерэрэ. Хьэсэн и анэр сымаджэу къищIати, кIуэжыну зигъэхьэзырт. Ауэ Зерэ сытым дежи щхьэусыгъуэ къегупсыс: зэм фызышэ кIуэн хуейщ, зэми сабийр циркым ишэн хуейщ. Апхуэдэу зэманыр макIуэ, ауэ Хьэсэн и анэм деж нэскъым. Мы пычыгъуэмкIэ тхакIуэм къыдгурегъаIуэ Хьэсэн и гур анэм зэрыхуэщIыIэр: «– Ягъэ кIынкъым, дянэм дэнэ сихьыжын, пщэдей сыкIуэжынщ. – Тхьэ пщэдеи уи Iуэху хуэхъуну си фIэщ мыхъу. Борис Щыхьырбиевич уздригъэблэгъар-щэ? – А-а, уэлэхьи, ари Iэмал имыIэ. Езы министрри кIуэнущ бдзэжьеящэ, емыкIукъэ абыхэм пцIы яхуэбупсыну? НтIэ, Ритэ фэрэ фымыкIуэжыфыну пIэрэ пщэдей? – Тхьэ, дымыкIуэжыфыну-тIэ? Мазэ мэхъу мо нэгъуэщI къэрал къикIа циркыр мыбы къызэрыкIуэрэ. Сабийм и нэ къокI. Сыт лъандэрэ къыткIэрыс ар. Пщэдейризэращ зэрагъэлъэгъуэжынур… – Сыт тщIэн-тIэ, дыкIуэжынщ щэбэт къакIуэ. ИкIи къыщылъэтри дзапэ уэрэд къришу балконымкIэ иунэтIащ» [Мизов 1992: 172]. Мыз Ахьмэд и сыт хуэдэ тхыгъэми гъащIэ теплъэгъуэ гуэр лъабжьэу иIэщ. А лъабжьэри тхакIуэм зэхиха хъыбархэрщ е езым и нэгу щIэкIа Iуэхугъуэхэрщ. Апхуэдэ тхыгъэщ «ЩIымахуэм къигъэзэжащ» рассказри. Мыри зытеухуар ныбжьыщIэм и гъащIэрщ, абы и гугъуехьхэм пэщIэмытыфу езым и дунейр зэрикъутэжырщ. Ауэ, адрей и тхыгъэхэм къащхьэщыкIыу, иджы тхакIуэм ди пащхьэ кърилъхьэр зэдэлъхузэшыпхъум я зэхущытыкIэрщ. Гу лъытэн хуейщ мы рассказым хэт персонажхэм я гупсысэкIэхэм, ахэр щыпсалъэкIэ къагъэсэбэп псалъэжьхэмрэ жыIэгъуэхэмрэ: «АрщхьэкIэ ущыджэлэнур пщIэтэмэ, упщIэ бгъэтIылъынтэкъэ!» [Мизов 2002: 234], «Насыпыр алыхьым къыуимытамэ, дэнэ къипхын?!» [Мизов 2002: 235], «Гур мывэ шыкъыркъым» [Мизов 2002: 236], «ГъущIым я нэхъ быдэри зэманым нэхъ къэгъэшыгъуафIэ ещI» [Мизов 2002: 237]. Абыхэм занщIэу къыбжаIэ тхакIуэм и Iуэху еплъыкIэр, ар зи лъэныкъуэ хъунур. Зи гъащIэр гугъу, гукъеуэ куэд зиIэ персонаж зыбжанэ къыщыхощ мы рассказым. Иджы щыIэ щIалэгъуалэм я гупсысэкIэр, хьэл-щэным куэдкIэ пэгъунэгъуу иухуащ дэтхэнэ и образри тхакIуэм. Ди зэманым куэдрэ узыхуэзэ Iуэхугъуэ мыхъумыщIэхэри щыболъагъу тхыгъэм. Аслъэнбийрэ ХьэIишэтрэ я зэхущытыкIэм уегъэгузавэ. Уеблэмэ, «дуней къутэжыгъуэр къэсауэ пIэрэ?» – жыпIэу уегъэгупсысэ зэтIолъхуэныкъуэхэм я зэхущытыкIэм. Ауэ уегупсысмэ, Аслъэнбий и хьэл-щэнымкIэ къилэжьу къыщIэкIынущ а псори. Сытым дежи лъэхъуэщым ихуэрт ар. Абы мыхъумыщIэ гуп пэшэгъу къыхуэхъури ефэн къиублащ. Аслъэнбий къемышхыдамрэ къыжрамыIамрэ укIуэдыж. Апхуэдэхэм деж абы и ефэныр пIалъэкIэ щигъэтырт, арщхьэкIэ куэд дэмыкIыу, аргуэру къиублэжырт. Дауэ хъуами, сыт хуэдэ гуауэ иримыгъэлъэгъуами, бэлыхь тримыгъэлъами, ХьэIишэт и дэлъхум къыхуигъэгъурт псори. ФIыуэ илъагъу щIалэр и дэлъхум зэрыIэщIэукIари, и насып зэрикъутари щогъупщэ абы, Аслъэнбий и хьэдагъэм дэту абы и сабийр къыщилъагъум. ЩIалэ цIыкIур абы и псэм фIыуэ елъагъу икIи, зеиншэу къимыгъанэу, и деж ешэр. Анэкъилъхухэм зэхуаIэн хуей лъагъуныгъэмрэ гумащIагъэмрэ я щапхъэщ ХьэIишэт и образыр. Рассказым и кIэухымкIэ къыбгуроIуэ тхакIуэм и тхыгъэм «ЩIымахуэм къигъэзэжащ» щIыфIищари: «Плъагъурэ а дунейм зыкъызэрызэIищIар, – ХьэIишэт и гупсысэр къызэпиудащ и щIыбагъым дэс цIыхухъум, – щIымахуэм къигъэзэжащ»! ХьэIишэт щхьэгъубжэм дэплъащ. Зыр зым еIунщIу, пIащIэу, дунеижьыр яхуримыкъуу зэныкъуэкъу хуэдэ, уафэм къызэрехьэхырт уэс цIыкIу-цIыкIу къомыр. «ЩIымахуэм къигъэзэжащ», «щIымахуэм къигъэзэжащ», – а псалъитIыр вууэ итт абы и тхьэкIумэм. Уэсыр кIуэ пэтми нэхъ Iув хъурт, жьапщэ етари абджым къефыщIауэрт. АпщIондэхуи, и IэплIэм ижеихьа сабийр пIыщIэ фIэщIырти, хъыджэбзым нэхъри зрикъузылIэрт…» [Мизов 2002: 238]. «Зэшыпхъуищым я гъыбзэ» рассказым лъабжьэ хуэхъуар Болэтей къуажэм пэжу къыщыхъуа Iуэхугъуэщ. Зи адэр зауэм дэкIыу хъыбарыншэу кIуэдам абы и пхъуищым уэрэд хузыхалъхьауэ щытащ. ГъэщIэгъуэнщ рассказым и композицэр. Ар тхакIуэм тIууэ игуэшащ, темитI къыщиIэтащ. Япэ Iыхьэм Мыз А. щытопсэлъыхь и лIыхъужь нэхъыщхьэ Жанджэрий. Абы и ныбжьыр хэмыкIуэтами, Iэрызехьэу пIэм къыхэнащ. КъишагъащIэу зауэм дашащ, уIэгъэ куэдрэ хъуащ, ауэ а псоми къелауэ къыщигъэзэжам и щхьэгъусэр дунейм ехыжауэ кърихьэлIэжащ. Абы уз Iей къеуалIэри ихьат. ТхакIуэм дегъэлъагъу апхуэдизу фIыуэ илъэгъуу щыта цIыхубзым и фэеплъу хъыджэбз цIыкIу къызэрыхуигъэнар. Абы и адэр зэрехьэр, сыт и лъэныкъуэкIи доIэпыкъур. ЕтIуанэ Iыхьэм къыщыгъэлъэгъуэжащ Данэхухэ я унагъуэр: абы и шыпхъухэр, и дэлъху Хьэсэнбий. Хьэсэнбий щIалэ фызкъэмышэу зауэм дашри хъыбарыншэу щыкIуэдащ. Нобэр къыздэсым зэшыпхъуищым я дэлъху закъуэр ягъеижыр. Рассказым къызэрыхэщымкIэ, зэшыпхъуищым гъыбзэ хуаусащ я дэлъхум. Мис, Данизэт радиокIэ къыщыпсалъэкIэ гурыIуэгъуэ мэхъу дызытепсэлъыхь Iуэхугъуэр: «…куэд щIакъым, тхьэ, илъэс зыплIытху хъуами арщ, гъыбзи хуэдусыжам ди дэлъху цIыкIу мыгъуэм. Иджы ар зэзэмызэ, мис мыпхуэдэу зэшыпхъуищыр дыщызэрихьэлIэжым дей, жыдоIэри дыщысщ, ди нэпсыр къежэхыу. А цIыкIу мыгъуэр псэууэ диIэжами… Мо къурш плъагъу екIуэкIым хуэдиз дыщэ нэхърэ нэхъ къэсщтэнт, тхьэ, абы зэ сыIуплъэжыну…» [Мизов 2002: 236]. Адэм хуиIэн хуей пщIэр, нэмысыр, узэрыхуэхъуфкIэ удэIэпыкъун, гугъу зебгъэхьын зэрыхуейр Мыз Ахьмэд дегъэлъагъу Зэбинэт и образымкIэ. Мыз Ахьмэд и новеллэхэр зытепсэлъыхь IуэхугъуэкIэ, я къэIуэтэкIэкIэ, я купщIэкIэ щхьэж и шыфэлIыфэ яIэжщ. «Удз гъэгъа» новеллэр тхакIуэм фэеплъ хуищIащ композитор цIэрыIуэ, щIалэу дунейм ехыжа Даур Аслъэн. Адэ-анэм, анэкъилъхум, быным теухуа и тхыгъэхэм яужькIэ тхакIуэм чэзур лъигъэсащ ныбжьэгъум. Лирическэ лIыхъужьым и ныбжьэгъур сымэджэщым щIэлъу къыщIедзэ тхыгъэр. Ар мэгузавэ: «Зи хъым ихуа уз хьэлъэм и ныбжьэгъур къимыутIыпщынкIэ…» [Мизов 2002: 200]. Апхуэдэуи къэхъуащ. Дунейм ехыжа и ныбжьэгъум хуэгъэзауэ лIыхъужьым жеIэ: «Си гупсысэр зыIыгъыр зеиншэу сыкъэзыгъэна, сигу щIэлъэныкъуэр здэзыхьа Беслъэнт. Ерыскъы IэфI куэд зыдэсшха, си фIымкIи, си IеймкIи, си щэхумкIи сызыдэгуашэу сиIа, ещхьыркъабзэу къыздэгуашэу щыта си ныбжьэгъу пэжырт. Дунейр нэхъри дахэ, IэфI, щIэщыгъуэ къысщызыщIу, си Iуэху щызэхуэмыхъум зыкъысщIэзыгъакъуэу сщIыгъуа Беслъэнт» [Мизов 2002: 202]. Новеллэр «сюжетыншэ тхыгъэкIэ» зэджэ литературэ жанрым иту тхащ. Абы Iуэхугъуэ егъэлея къыщиIуатэу е и лIыхъужьхэм бэлыхьлажьэ гуэр щригъэлэжьу щыткъым. Сюжетым и пIэ къиувэр композитор цIэрыIуэм зэчий бгъэдэлъарщ. ГъэщIэгъуэнщ абы зэхилъхьа макъамэр зыхэзых ныбжьэгъум и гум зэрызиубгъур: «ЖыIэгъуейщ а дакъикъэхэм сэ а макъамэм сызэрищIар – гъуэгуанэ жыжьэм сызэрыригъэзэшари сызэрымэжалIэри зэуэ сщыгъупщэжат. Фи нэгу къыщIэвгъыхьэт гъэмахуэ цIывыгъуэм псыхуэлIэм фи Iур иригъэгъущыкIауэ псынэпс щIыIэ фефэу. Апхуэдэу IэфIт Беслъэн сызригъэдаIуэр. Хьэмэрэ уафэр зыуфэбгъуа пшэ фIыцIэжьхэр текIуэту дыгъэ бзий щабэхэр Iэпкълъэпкъым къедэхащIэу къызыфIэвгъэщIыт. Апхуэдэу щабэт, псэм и гуапэт зыбгъэдэс Iэмэпсымэм си ныбжьэгъум къригъэкIыр…» [Мизов 2002: 202]. ФIырылажьэ, псэ дахэ, гу къабзэ зыбгъэдэлъ дунейм ехыжами, и псэр дунейм къытонэ, и гурыгъу-гурыщIэхэр къэхъукъуащIэмкIэ тхакIуэм къеIуатэ. Беслъэн щIалъхьа нэужь къепсыжа дыгъэм, псэм и щIасэм, абы къыпкърыкI и Iэужь хэтщ. Зи ныбжьэгъур зыфIэкIуэда щIалэм и гурыгъу-гурыщIэр зэхыдигъэщIэн папщIэ, тхакIуэм екIу дыдэу къегъэсэбэп пейзажри: «Дыгъэ къепсми, хуабэтэкъым» [Мизов 2002: 203]. ИужькIэ, кхъэм къыдэкIыжа нэужь, «жыг къэтIэпIари, къуалэбзу макъ зэмыщхьхэри – псори Беслъэн, гъащIэр фIыуэ зылъагъуу щыта щIалэм и Iэужьу, абы къыпкърыкIыу къыфIэщIырт» [Мизов 2002: 204]. Художественнэ очеркым и жыпхъэм иту тха «Удз гъэгъа» новеллэм и ухуэкIэм ещхьщ «ТхьэрыкъуитI» тхыгъэри. Сыт зэманми тхакIуэхэм гулъытэншэу къагъанэркъым новеллэм къыщыIэта темэр. Ар теухуащ цIыхур сыт щыгъуи зыгъэпIейтIей гурыщIэм – лъагъуныгъэм. Мы новеллэм къыщыгъэлъэгъуэжащ лъагъуныгъэ къабзэр зи гущIэм къыщыуша адыгэ пщащэ цIыкIум и гурыгъу-гурыщIэхэр, абы фIыуэ илъэгъуа щIалэм хуиIэ IэфIагъыр. Тхыгъэр хохьэ тхакIуэм фIыуэ илъагъу, нэхъыбэу зытетхыхь «унагъуэ Iуэху» литературэ унэтIыныгъэм. ТхакIуэм и новеллэм «ТхьэрыкъуитI» фIэщыгъэцIэ зэрыритамкIэ гурыIуэгъуэ мэхъу тхыгъэм зы нэщхъеягъуэ гуэр къызэрыщыкIуэнур. А нэщхъеягъуэм ижь зыщIихури абы дызыщрихьэлIэ персонажхэрщ – Заретэрэ Русланрэ. Ауэ иджы тхакIуэм имыгъэзахуэр зи IэкIэ зи насыпыр зыкъутэж ныбжьыщIэхэркъым, атIэ нэхъыжьхэрщ. ФIыуэ зэрылъэгъуа Русланрэ Заретэрэ яку къыдохьэ щIалэм и анэр. Абы жэмышу лажьэр нысэ хуэхъуну хуейкъым. ЩIалэм мыхъужыну уз къоуалIэри ныбжьыщIитIым ягу иралъхьар къайхъулIэркъым. Я насып зэтемыхуэу, зы махуэ зэхуэмызамэ, зэхуэзэшу щытахэр пасэу дунейм йохыжхэр. Ауэ а гурылъ дахащэм и фэеплъу я псэр тхьэрыкъуитIым хыхьауэ, Заретэ и кхъащхьэм теуфэрэзыхьу тхакIуэм дегъэлъагъу. Тхьэрыкъуэ хужьымрэ тхьэрыкъуэ гъуабжэ-фIыцIафэмрэ я къэлъэтыхьыкIэм, зэхущытыкIэм къегъэлъагъуэ, зы гъащIэм я насып щызэтемыхуами, а тIум ахърэтым насып къазэрыщылъысынур. НыбжьыщIитIым яку дэлъа лъагъуныгъэм и дамыгъэу (символу) тхакIуэм къегъэлъагъуэ тхьэрыкъуитIыр. Мыз Ахьмэд и лIыхъужьхэр гукъинэжщ. ЛIыхъужьхэм я гуфIэгъуэр ядэпIэтыну, гузэвэгъуэр ядэбгуэшыну, ящхьэщыпхыну ухуейщ. Я псалъэмакъым удимыхьэхынкIэ Iэмал иIэкъым, сыт щхьэкIэ жыпIэмэ ахэр гъэнщIащ псалъэжьхэмкIэ, псалъэ шэрыуэхэмкIэ, жыIэгъуэ щхьэхуэхэмкIэ. Мы тхыгъэм къызэрыщыдгъэлъэгъуащи, щIалэгъуалэрщ Мызым и тхыгъэхэм нэхъыбэу хэтыр. Ар зэрымыщIэкIэ апхуэдэу хъуауэ уегупсысыныр щыуагъэшхуэ хъунт. ЩIалэгъуалэр – гурыIуэгъуэщ, езы тхакIуэм тхэн щыщIидзам ныбжькIэ къыгухьэу щытахэрщ. Ауэ тхакIуэр езыр къыдэкIуэтеиху и лIыхъужьхэри нэхъыжь хъуащ. Ауэ абы щыгъуэми нэхъыжьхэмрэ ныбжьыщIэхэмрэ зэгъусэу тхыгъэм къыхэувэныр зэпыуакъым. Нэхъ ныбжь зиIэхэм я образхэр гъэщIэрэщIауэ, хабзэм, захуагъэм, Iущыгъэм я къежьапIэу къэгъэлъэгъуэныр 60 гъэхэм литературэм къыхыхьа тхакIуэ щIалэхэм зэхаубла Iуэхущ. Мыз Ахьмэд и тхыгъэхэм щIагъуэ яхэткъым нэхъыжьхэмрэ ныбжьыщIэхэмрэ яку дэлъын хуей зэхущытыкIэхэр лъабжьэ зыхуэмыхъу, ады-гэ лIыжь е фызыжь екIу, бзэ щабэ-Iу щабэ, псори зыщIэ, псомкIи щIэгъэкъуэн хъуф узыщыхуэмызэ. Абы и щапхъэщ «Гъатхэ уэс» повестыр. ХХ лIэщIыгъуэм и 60–70 гъэхэм дунейм къытехьа художественнэ тхыгъэхэм «бжьыпэр щаубыд езы лэжьыгъэм, лэжьакIуэ гупым цIыхур зэриузэщI, зэригъасэм ехьэлIа Iуэхугъуэхэм» [Тимижев, Тхагазитов 2009: 68]. ЩIэблэм гъэсэныгъэ тэмэм егъэгъуэтыным, лэжьыгъэм щIэпIыкIыным, ныбжьэгъур гъэпэжыным ухуэзущий тхыгъэщ «Гъатхэ уэс» повестыр. Мыбы щызэхуэхьэсащ адыгэм игъащIэ лъандэрэ къыдекIуэкI хабзэфIхэр: унагъуэм илъын хуей нэмысри, нэхъыжьхэмрэ нэхъыщIэхэмрэ яку дэлъыпхъэ пщIэри, нэгъуэщI лъэпкъхэм яхудиIэпхъэ зэхущытыкIэри, щIэблэр зыхуэунэтIыпхъэ лъапIэныгъэхэри, цIыхугъэм и щапхъэхэри. Ахэр тхакIуэм зэрыдигъэлъагъур Мэкъуш Барэсбий и образымкIэщ, ар и IэщIагъэкIэ ухуакIуэщ. Повестым щызэфIэгъэуващ, я щхьэ Iуэхум темыщIыхьауэ, зыхэт гупым, зэрыщыту жы-лагъуэм и сэбэп зыхэлъхэр пхыгъэкIыным жыджэру хэлэжьыхь цIыхум и образ щIэщыгъуэр. Повестыр къыщIедзэ Iуэху гугъу ухуакIуэхэм зыфIагъэкIауэ. «Къуажэм зэрыдэса мазэ зытIущым къриубыдэу бийм ар Iисраф зэтрищIат, зэхидыгъуат, цIыхум Iэщ, джэдкъаз яIэми фIашхат. Псом хуэмыдэу жылэм дэсхэм ягу къеуэрт клубыр: фашистхэр щыдахужым, лагъым щIалъхьэри ар къагъэуат» [Мизов 1992: 4] – мис, апхуэдэу къегъэлъагъуэ тхакIуэм зауэ нэужьым къуажэм и теплъэр. Мыз Ахьмэд и прозэм зэрыщыту къыщыгъэлъэгъуар къуажэмрэ къуа-жэдэсхэмрэ я псэукIэрщ, IуэхущIафэрщ. Повестыр «къуажэ прозэкIэ» дызэджэ литературэ унэтIыныгъэм и щапхъэщ. Абы хэт персонаж нэхъыщхьэр – Барэсбий – къыщалъхуари курыт еджапIэр къыщиухари къуажэрщ. Ар школым щыщIэсым дахэу сурэт ищIу щытащ икIи щIэхъуэпсырт художник хъуну. Ар-щхьэкIэ зи щхьэгъусэр Хэку зауэшхуэм хэкIуэда, бынитI зыпI фызабэм и щIа-лэр иригъэджэну хузэфIэкIыркъым. Апхуэдэу щыхъум, ар Налшык макIуэри ухуакIуэхэм яхохьэ, икIи зи IэщIагъэр фIыуэ зылъагъу IэщIагъэлI Iэзэ мэхъу. Мыгувэуи гуп зыхэтым и бригадиру ягъэув, республикэ псом цIэрыIуэ щыхъуа-уэ лэжьакIуэшхуэ къыхокI. Зэ еплъыгъуэкIэ Барэсбий и образым ямылейуэ зыри хэлъкъым: цIыху къызэрыгуэкIщ, хьэлэлщ, псэ къабзэ иIэщ, цIыхухэр фIыуэ елъагъу, ныбжьэгъухэр егъэпэж, пцIымрэ мыхъумыщIагъэхэмрэ хуэшэчыркъым. КIэщIу жыпIэмэ, Барэсбий сыт и лъэныкъуэкIи щапхъэ зытрах щIалэщ. Авторыр Барэсбий и образым апхуэдизкIэ хуэсакъащи, зэрыжаIэу, «бадзэ три-мыгъэтIысхьэу» повестыр и кIэм нигъэсащ. Барэсбий фIыуэ илъагъу и щхьэгъусэ Лалусэ дунейм йохыж, зы хъыджэбз цIыкIу къыхуегъанэри, абы иужькIэ зы илъэс нэхъ дэмыкIыу и анэри малIэ. ЩIалэм ахэр хуабжьу зыхещIэ, псэкIэ егъэв, ауэ и хьэл-щэнкIэ, дуней те-тыкIэкIэ зихъуэжыркъым. Ар сыт хуэдэ гугъуехьми пэлъэщ цIыхуу ди пащхьэ кърегъэувэ тхакIуэм. ИкъукIэ IупщIу тха хъуащ ухуакIуэ бригадэм хэт щIалэхэу Виктор, Вася, Сэлихь, Жэмалдин сымэ я образхэри. Дэтхэнэр къащти – лэжьакIуэжьщ, псэ хьэлэл зиIэщ. Ауэ щхьэж езым и Iуэху еплъыкIэ, хьэл-щэн иIэжщ, зыр адрейм пхухэгъэгъуэщэнукъым. Ар тхакIуэм и Iэзагъым щыхьэт техъуэхэм ящыщ зы нэщэнэщ. Повестым гушыIэ дахэхэми уащыхуозэ. А IэмалымкIэ тхакIуэм и тхыгъэр нэхъ еджэгъуафIэ ещI. Абы и щапхъэщ гупыр унэ ныкъуэщIым и щIыбагъымкIэ иIэ удзыпцIэм хэсу тутын ефэ Вася зэрыдэгушыIэр: «– ФынакIуэ, дыщIэвгъэхьэж, – къэтэджыжащ Вася, – мы дыгъэм дижьэпэнущ. – ЛIо, Вася, уи кIуэцIым ит тутын Iугъуэр къэкъуалъэу хуежьауэ ара? – къыхудэплъеящ абы Сэлихь. Гупыр зэщIэдыхьэшхащ… – Уэ, щIалэ, уи дзэлыфэр тIауэ мыбдей ущысурэ уи Зухъра цIыкIур ягъэкIуэсэнщи, итIанэ сыкъэпщIэнщ. Узэжьэр сыт, къэпшэнумэ къаши апхуэ-диз щытхъупсыр къызэбгъэжэх балъкъэр хъыршыныр тIугъахуэ. – ПIузгъахуэр Iуэху! Iуэхур хъыршыныр щыпшхкIэ, умыщIэххэу уи Iэпэхэр дэбгъэкIуэнкIэ хъунущи аращ. Уи Iэпэхэр пыпшхыкIыжмэ, итIанэ сыт узэрылэжьэнур?» [Мизов 1992: 31]. Гуауэщ анэ зимыIэж сабийм и Iуэхур. Барэсбий и хъыджэбз цIыкIур фIыуэ елъагъу икIи мы дунейм зыхуигъэдэн щыIэкъым. Сабийм ар кIэлъоплъ, зыхуей хуегъазэ. Анэ зимыIэж цIыкIур ин хъумэ, жриIэнухэм йогупсыс: «Хъыджэбз цIыкIу жыпIэрти узыхуей дыдэм хуэдэуи хъуат. АрщхьэкIэ гу щыпхуакъым… Сэращ зэщхьыр жыпIэрти, укъызэзауэрт, сэри ар здэтэкъым… Иджы сыт, Iэсят уэ дунейм утетауи утемытауи ищIэркъым… Зэ мыхъуми ар къызэупщIынущ, «дэ щхьэ димыIэрэ мамэ» жиIэу. СщIэркъым жэуап естыжынури… Хьэуэ, абы лей къытезгъэхьэнтэкъым сэ, езым хуэдэм езгъэхъуэпсэнтэкъым, ауэ… анэ зимыIэж сабийм сыт и дуней» [Мизов 1992: 43]. Нобэрей ди щIалэгъуалэм и сурэт IупщI ищIат тхакIуэм пасэу. Тхьэгуры-магъуэу къыщIэкIат ар. Абы и щапхъэщ, Петрович Барэсбий хуиIуатэ и гупсысэр: «ПщIэрэ, Боря, сэ иджыпсту сызэгупсысыр, – IэщIэлъ башыр и бгъумкIэ игъэтIылъри захуэу зэфIэтIысхьэжащ ар, – щIалэгъуалэращ… Зы ма-хуэ гуэрым ветеран зытIущ дыхъуу ди гъунэгъу школым драгъэблэгъат. Зауэм дызэрыхэта сытхэр жыдагъэIэжащ… Езыхэр зэщыхуэпыкIащ, зыхуей ягъуэт, куэдым хащIыкI, гъащIэм нэ жанкIэ кIуэцIроплъыф, кIэщIу жыпIэмэ, губ-зыгъэхэщ, ауэ… ар зы лъэныкъуэкIэщ. НэгъуэщI лъэныкъуэкIэ укъеплъмэ, дауэ Iуэхур зэрыщытыр? Гу лъыдмытэурэ, къытфIэмыIуэхуурэ е дымылъагъу зытщIурэ дэ щыуагъэшхуэ тIэщIокI абыхэм я гъэсэныгъэм теухуауэ… СахэупщIыхьат, хэт школ нэужьым ухуакIуэу кIуэну е заводым рабочэу щылэжьэну жысIэри – зыми апхуэдэ мурад иIэу къыщIэкIакъым. Уеблэмэ абых-эм ящыщ зым жиIаращ, «рабочэр пщIэ зиIэ IэщIагъэкъым, университетым сыщIэмытIысхьэфмэ, пщафIэу е тыкуэнтету седжэнущ»… Лэжьыгъэм пщIэ хуа-щIу едгъасэркъым. Феджэ закъуэ жыдоIэри зыхуей псор яхудощIэ, догъафIэ. Гува-щIэхами апхуэдэ Iуэху бгъэдыхьэкIэм дыхущIегъуэжынущ дэ… Дэ ди зэманым щыгъуэ апхуэдэ гъэфIэни, апхуэдэ хьэулеи щыIакъым. Сыт хуэдэ Iуэ-ху-ри тщIэуэ, лэжьыгъэм зыщыдмыдзейуэ дыкъэхъуащ» [Мизов 1992: 71–72]… Хуабжьу уегъэпIейтей ФатIимэрэ Барэсбийрэ я зэхущытыкIэми, уигъэпIейтейм къыщымынэу, языныкъуэхэм дежи Барэсбий щхьэкIэ укъе-гъэуIэбжь, «узэгуегъэп» ар егъэлеяуэ зэрыукIытэхым. Абы ФатIимэ фIыуэ илъэгъуащ, зыкъомри хуэзащ, ауэ екIи фIыкIи зы псалъэ жримыIэу повестыр еух. Барэсбий хъыджэбзым хуищIа лъагъуныгъэр псэкIэ егъэв, жэщкIэрэ игъэжеижыркъым: «Зыми ищIэртэкъым ар апхуэдэу щIыщытым и щхьэусыгъуэр. АбыкIэ къуаншэр… ФатIимэт. НапIэзыпIэм къыкъуэуа жьапщэу имыщIэххэу, пэмыплъауэ, зэуэзэпсэу а хъыджэбзыр абы и гъащIэм къыхыхьат. Абы емыгупсысыну, игу иригъэхуну и гугъэ щхьэкIэ, Барэсбий къехъулIэртэ-къым, уеблэмэ кIуэтэху нэхъ къеныкъуэкъурей хъурт пщащэм хуэзэш и гур. ГъэщIэгъуэныракъэ, и щхьэгъусэр дунейм зэрехыжрэ ФатIимэ нэхърэ мынэхъ Iейуэ абы хъыджэбз зыбжанэ цIыхугъэ хуэхъуат, ауэ игу зыкIэрыпщIа, гупсысэм хэзыдза яхэттэкъым – пщэдджыжь дыгъэпсым дэкIуэда уэсэпсу, ахэр псори IэщIэгъупщыкIыжат» [Мизов 1992: 108]. Барэсбийрэ ФатIимэрэ я Iуэхум и зэфIэхыкIэ хъунур тхакIуэм тхылъеджэм къыхуегъанэ. Тхыгъэм куууэ къыщыгъэлъэгъуащ цIыхур зыгъэгуфIэ, зыгъэпIейтей, зыгъэгузавэ Iуэхугъуэхэри. ЦIыхум и гурыгъу-гурыщIэхэр къызэIухыным, я гущIэм тхылъеджэр игъэплъэным, абыхэм я гъусэу ар игъэгузэвэным, игъэ-гушхуэным и нэIэ нэхъ тету Мызым повестыр иухуащ. Тхылъеджэм и псэр зыдэгуфIэ персонаж гукъинэжщ Барэсбийрэ ФатIимэтрэ. ТхакIуэм ищIа мурадым зэрылъэIэс Iэмал нэхъыщхьэщ абы и бзэр. Абы гулъытэ лей хуэщIыпхъэщ. Бзэ дахэкIэ, къулейкIэ тхащ повестыр. Тхыгъэм къалэнышхуэ щагъэзащIэ эпитет, метафорэ зэмылIэужьыгъуэхэми. Ахэр апхуэ-дизкIэ и чэзууэ здекIупхъэм къэгъэсэбэпа щыхъуащи, ягъэбелджылы хьэпшыпхэр, уи пащхьэ илъым хуэдэу, уагъэлъагъу. Псалъэм папщIэ, эпи-тетхэу: «гукъэкIыж IэфIхэр», «гурыщIэ щэху», «псэ къабзэ», «гущIэ дурэ-шплIэрэшхэм», «гу пцIанэ тхьэмыщкIэр»; метафорэхэу: «и нитIымкIэ епыджащ», «и гур мэгъу», «гупсысэхэр зэрызохьэр», «дыщэ дамэ», «гупсысэ щIыIэ», «и щхьэр къыфIэхуащ», «нэкIэ йодэхащIэ», «псэкIэ егъафIэ», «поху и гущIэр», нэгъуэщIхэри. Хьэлэмэт дыдэщ тхакIуэм къигъэсэбэп зэгъэпщэ-ныгъэхэри: «Бжьэ къэпщIам ещхьу, цIыхухэр псыхъуэм щызэрызехьэрт», «зыщIэлъ пэшым и блынхэм хуэдэу, и фэр хужьт», «и нитIыр дыгъэу лыду», нэгъуэщIхэри. Повестым и бзэр ягъэдахэу, куэду къыщыгъэсэбэпащ адыгэ псалъэжь купщIафIэхэри: «Гур зэрыгъум дыгъур ирожэ» [Мизов 1992: 9], «Пщэдджыжь хьэщIэр гъэхьэщIэгъуафIэщ» [Мизов 1992: 22], «Зы хьэнэф зы хьэнэф и пщыжщ» [Мизов 1992: 32], «Псы икIыпIэм унэмысу уи кIэр умыIэт» [Мизов 1992: 37], «ЛIэныгъэр Iыхьэмыгуэшщ» [Мизов 1992: 64], «Шыд пэтрэ илъэсым зэ мэфтрей» [Мизов 1992: 118]. Мыз Ахьмэд «Щожэх аддэ жыжьэу Урыху» и повестым зи гугъу къытхуищIыжыр фашистхэм пIалъэкIэ ди щIыпIэр щаубыда зэманырщ, абы щыгъуэ къуажэдэсхэм зэрахьа лIыгъэмрэ яхэлъа пэжагъымрэщ. Повестым образ нэхъыщхьэу хэтщ ХьэсэлI Мэзан, абы и щхьэгъусэ Хьэнифэ, я бынхэу Алим, Iэнтисэ, Iэдииху. Тхыгъэм лъабжьэ хуэхъуащ зауэ лъэхъэнэм лажьи-хъати имыIэу, «лъэпкъым и бий» цIэр фIащу, зи хэкур зрагъэбгына адыгэ унагъуэм и къекIуэкIыкIар. Апхуэдэу абы къыщыIэтащ Хэку зауэшхуэм къытхуихьа гупсысэхэм – тхьэмыщкIагъэхэм ящыщ зы, иджыри къыздэсым ди литературэм гулъытэ зыхуимыщIахэм, ди тхакIуэхэм къаIэтыну дзыхь ямыщIа Iуэху. Хьэнифэ и къуэ Алим, къалэм унагъуэу щыпсэур, къыхуокIуэж. Абы ирихьэлIэу щхьэкIуэри къыдохьэ – губгъуэм куэдрэ Хьэнифэ къыдита, я бригадиру щыта Мымей лIыжьыр лIат. Зэанэзэкъуэр абы макIуэ, яхуогузавэ, дыуэщIми ядыхотри къокIуэж. Аращ повестым и сюжетыр и кIыхьагъкIэ зэрыхъур. Ауэ абы бгъуагъи иIэщ, къызэрыгуэкIыу щымыт Iуэхушхуэ куэдым хэIэбэу. Повестым блэкIари къэкIуэнури зэгъусэу къыщыгъэлъэгъуэжащ, тIуми чэзууэ щытепсэлъыхьу. Зауэ нэужь зэманым гъэрыпIэм ихуа ди лъэпкъэгъу куэдыр «нэмыцэхэм ядэлэжьащ» жаIэри, мин бжыгъэкIэ Сыбырымрэ Азие Курытымрэ ирашащ. Я Iуэху зэхагъэкIыну гугъу зыдрамыгъэхьыщэу лажьэ зимыIэ ди лъэпкъэгъу куэдым лей къатехьауэ щытащ. Апхуэдэхэм ящыщт ХьэсэлI Мэзан и унагъуэри. Аращ повестым и зы сюжет къудамэр зэпхари. Хэку зауэшхуэр къыщыхъеям, Мэзан дзэм яшащ, арщхьэкIэ и узыншагъэр щIагъуэтэкъыми, мызауэу къагъэкIуэжащ, хъужмэ, игъэзэжын хуейуэ. Куэд дэмыкIыу нэмыцэхэр Псыхуабэ къэсати, Мэзан и гум техуакъым езым и ныбжьэгъухэр зауэм Iуту, «сысымаджэщ» жиIэу къуажэм дэсыну. ЗанщIэу зигъэхьэзырри кIуащ КъалэкIыхь щыIа дзэ частым, ауэ абы зыри щыщимыгъуэтыжым, мурад ещI «партизанхэм яхыхьэну, абыхэм я гъусэу зэуэну». Езым и мурадым хуэдэ яIэу щIалищ гъусэ къыхуохъу. Мэзым макIуэри къалъыхъуэ партизан гупхэр, ауэ зыри ягъуэтыркъым. ИкIэм-икIэжым, къуажэ гъунэгъум къэкIуауэ, сыт хуэдизкIэ мысакъахэми, румынхэм яубыдри, Псыхуабэ дэт лъэхъуэщым ирадзэ. МазитI-щыкIэ лъэхъуэщым щIэсахэу, фашистхэм я дзэр ди щIыпIэм щрахужым, абы къокIуэсыкIыжхэри, ди къэралым и дзэхэм хыхьэжын я мураду, Псыхуабэ щыIэ зауэлI зэхуэшэсыпIэм макIуэ, ауэ а щIалиплIым я Iуэхум тэмэму емыгупсысу, илъэсипщI къытралъхьэри Сыбыр яшэ. МыдэкIэ, Мэзан и унагъуэр а псом щыгъуазэкъыми, я гугъэщ ар дзэм хыхьэжауэ зауэу. Къуажэм щагъэхъыбару хуожьэ Мэзан нэмыцэхэм я гъусэу щIэпхъуэжауэ. Арати, нэмыцэхэр ди хэкум щыщыIам абы ядэIэпыкъуахэм я унагъуэхэр Къэзахъстаным щашэм, Мэзан ейри даш. Гулъытэ лей лъос Алим. И адэ зауэм кIуэуэ къэзымыгъэзэжам и пIэкIэ балигъыпIэ йоувэ. Уэхъутэ А. и «Хужьэ и къуэладжэ», «Теджэнокъуей къуажэ» тхыгъэхэм ещхьу, Алимхэ я унагъуэм псори ягъэву я къуажэжьым къекIуэлIэжу, уеблэмэ насыпи ягъуэтауэ, иужькIэ я гукъэкIыжхэмрэ зэкIэлъыхьауэ щытщ. Темэ нэхъ хэIэтыкIауэ къэгъэлъэгъуапхъэщ лъэпкъ зэныбжьэгъуныгъэр. Ар къэIуэта мэхъу Къэзахъстаным яша нэужь Алим ныбжьэгъу къыхуэхъуа Айтпайрэ Олжасрэ я образхэмкIэ, уеблэмэ Айтпайхэ я унагъуэр псори абы хэгъэрей хуохъу. Алим и унагъуэр ерыскъыкIэ гугъу щехьым, Айтпай абыхэм щIакхъуэ къахуихьти яригъэшхт. Я бзэхэр зэмыщхьми, щIалитIыр фIыуэ зэгурыIуэт икIи зэрыщIэт. Олжас Алим лэжьапIэ хузэригъэпэщащ. Ар езыр парткомитетым и секретарщ. ЦIыхугъэшхуэ зыхэлъщ. Сытым дежи къыдэIэпыкъуу, нэ лейкIэ къеплъу щытащ ар адыгэ щIалэм. Езы Алими, апхуэдэу къысхущыт щIалэм игу зэзгъэбгъэнкъым жыхуиIэу, езэш имыIэу лажьэрт. Повестым увыпIэ хэха щеубыд адыгэ лъахэм. ТхакIуэм и персонажхэр а щIыпIэм куэдрэ трегъэпсэлъыхь. Абы и щапхъэщ зи щIыпIэ имысыж Алим и гум къигъэкIыжхэр икIи тхакIуэм ар мыпхуэдэу къегъэлъагъуэ: «ЩIалэ цIыкIум и нэхэр зэтрепIэ. Асыхьэтуи Урыху псыжьыр и нэгу къыщIохьэ. Сыт нэхъри Алим нэхъ къищтэнт иджыпсту абдеж къыщыхутэну. Iугъуэлъхьэнти, зигъэнщIыху ефэнт. ЩIыIэмыл хъужауэ, сыту псы IэфIыIуэ ар…» [Мизов 2002: 34]. ТхакIуэм Хьэнифэ и гупсысэхэмкIэ щыгъуазэ дыхуещI гъащIэм и хьэлэмэтагъым: «Ей, гъащIэ, гъащIэ, сыту куу уэ уи лъащIэр, сыту зэмыфэгъу куэду узэхэухуэна… Зым и IутIыжщ, адрейм и хьэдагъэщ. Зыр уанэгум исщ, адрейм и псэр питхъыу йокъу. Зыр тхъэмэ, адрейр малIэ. Апхуэдэу цIыхур щхьэ зэхидзу пIэрэ алыхьым? Пэжщ, пэжщ ди адэ мыгъуэм жиIэу щытар – а псор гъэунэхуныгъэу аращ» [Мизов 2002: 135]. Хьэнифэ и образыр тхакIуэм нэхъыфIу къехъулIахэм ящыщ зыщ. Хьэнифэ сытым дежи гугъуехьыр зылъагъу, зыхэзыщIэ цIыхущ. Абы сыт хуэдэ гъащIэ хьэлъэ, дыдж къимыгъэщIами, фIэкIуэдакъым анэ быдзышэм щIыгъуу зыщIапIыкIа цIыхугъэр. Ихъумэфащ анэ гу щабагъри. ГъащIэм сыт хуэдэу имыIуэнтIами, зэфIищIыкIыфакъым а цIыхубз гуащIафIэр. Къэзахъстаным абы щигъэва бэлыхьыр псалъэкIэ пхужыIэнукъым, и пхъуитIым я къупщхьэхэр хьэIуцыдзхэм къыщIатIыкIыжауэ ар зэрызэхуихьэсыж закъуэр анэм гузавэгъуэу хурикъунут… ИлъэсипщIкIэ (абы и нэхъыбэр езым къитIыжа щIыунэм щихьащ) Къэзахъстан сэтейм щыщыIам мы цIыхубз лажьэншэм и фэм дэкIам укъыщеджэкIэ, уи нэпсхэр пхуэубыдыркъым. Ауэ сыт хуэдэ гузэвэгъуэ, гугъуехь Хьэнифэ и псэм темылъами, абы къару къегъуэт къыхуэнэжа и къуэ закъуэм щхьэкIэ псэуну, а щIыпIэ бзаджэми къикIыжыну. Апхуэдизыр зыгъэва цIыхубзыр гу щIыIэ хъуакъым, абы ихъумащ цIыхугъэ лъагэр, къыщалъхуа щIыпIэм хуиIэ лъагъуныгъэр. Хьэнифэ и щIалэ закъуэр лъэ быдэкIэ игъэуващ, унагъуэу игъэтIысыжащ, къуэрылъху цIыкIухэри игъуэтащ. Ауэ лейуэ къылъысар абы и гум дыркъуэшхуэу къытенащ. «ЦIыхуфэр Iувщ», – жиIащ адыгэм. Ар иджыри зэ ди фIэщ ещI Хьэнифэ и образым. Зэманыр и пэкIэ мэкIуатэ. Мэзани илъэсипщI телъар еухри къегъэзэж, и лъакъуэ лъэныкъуэри пымытыжу. Къэралым и унафэкIэ а ирашауэ щыта унагъуэхэми лажьэ ямыIэу лей къазэрытехьахэмкIэ тхылъ яIыгъыу Хэкум къагъэзэж. Хьэнифэ къуажэм зэрыдыхьэжу я унэм кIуэжын и пэкIэ, Урыху псыхъуэм дохьэри, псым йофэ и сабиитIым я цIэкIэ, и напэр етхьэщI урыхупс къабзэмкIэ, апхуэдиз илъэс лъандэрэ и нэкIум телъа нэпсыр третхьэщIыкI. Гукъинэжщ ахэр хуит щащIыжам къызэрежьэжари. Гъыт къэзахъхэр, фIыуэ ялъэгъуа, апхуэдиз илъэскIэ зыдэпсэуа я гъунэгъухэр ежьэжти, ахэр адыгэхэм къелъэIурт къэнэну. Гъыт адыгэхэри, гъыт Iыхьлы гъунэгъум хуэдэу фIыуэ ялъэгъуа къэзахъхэр ягу къеуэрти. Уеблэмэ «дыкъэнэн-тIэ» жаIэу щIыIэ-щIыIэу зигу къэкIахэри яхэтт, ауэ адэжь лъапсэм гури псэри къеIэрт. Алимрэ Нэдахэрэ я зэхущытыкIэм уегъэлъагъу лъагъуныгъэм и дахагъыр, абы цIыхум зэфIэкI куэд зэрыбгъэдилъхьэр. Дауэ зэпэжыжьэу а тIур щымытами, ахэр гукIэ зэпэгъунэгъут. Тхыгъэм щыболъагъу а тIум псалъэ зыжрамыIэми, псэкIэ зэрызэрыщIэр. Алим и нэхэр зэтрипIэмэ, Нэдахэ и щхьэц кIыхьыр, и нэ фIыцIэ дахэхэр илъагъурт. Нэдахэ абы сытым дежи письмо хуитхт икIи къуажэм хъыбарыщIэ щыIэмэ, щыгъуазэ хуищIт. Алим и письмом къыщигъэлъагъуэрт хъыджэбзым зэрыхущытыр, хамэ щIыпIэм зэрыщыIэ щIыкIэхэр. Повестым ущеджэкIэ, занщIэу уигу къокI абы письмо зэрызыхуатхыр зыгуэрым ещхьу зэрыщытыр. ИкIи уегупсысмэ, урыс тхакIуэ цIэрыIуэ Пушкин А.С. и «Евгений Онегин» романым апхуэдэу письмо Онегинымрэ Татьянэмрэ зэхуатхыу зэрыщытар къыбощIэж. Хьэлэмэтщ, зэпэгъунэгъуу зыфIэкIуэд дапщэ щыIэ? Ауэ Алимрэ Нэдахэрэ зэпэжыжьэми, яхузэфIэкIащ я лъагъуныгъэр яхъумэн. ТхакIуэм и лIыхъужьхэм я нэхъыбэр цIыху къабзэщ, лIыгъэ зыхэлъ, лэжьыгъэм зи гумрэ зи псэмрэ ета, напэм къемызэгъын Iуэху пхуэзымылэжьын, пэжыгъэр зи гум хэпща, цIыхугъэ дахэм нэхъри лъагъугъуафIэ ищI, лъагъуныгъэ нэсым зи псэр уэгум ирихьэ цIыху хьэлэмэтхэщ. Ауэ мы жытIам къикIыркъым Мызым и тхыгъэхэм къыщыгъэлъэгъуа лIыхъужьхэр псори «зэщIэцIыуэу» щытхэу. Хэтщ абы и IэдакъэщIэкIхэм цIыху мыхъумыщIэхэри, зи напэ улъияхэм я образхэри. Мыбдежым жытIам и щапхъэу къэбгъэлъагъуэ хъунущ «Щожэх аддэ жыжьэу Урыху» повестым хэт бригадирыр, Хьэбашэ, Къэнжалыкъуэ Мылий сымэ. Художественнэ тхыгъэм хэт лIыхъужьым нэIуасэ ухуэхъу хабзэщ абы и теплъэмкIэ, и портретымкIэ. А Iэмалри Iэзэу и повестым къыщегъэсэбэп тхакIуэм. Хьэнифэ и образыр апхуэдизу IупщIу тхакIуэм уи нэгум къыщIегъэхьэри, езы дыдэр уи нэкIэ плъагъу хуэдэу къыпщохъу. «Дахагъэр зэкIужщи, зэкIужыр фащэщ» жыхуаIэращи, тхакIуэм зытепсэлъыхь цIыхум и теплъэр IупщIу ди нэгу къыщIегъэувэ. АбыкIэ тхакIуэм сэбэп къыхуохъу описаниекIэ дызэджэ текст лIэужьыгъуэм ар хуэIэзэу зэрыщытри. АбыкIэ тхакIуэм егъэбелджылы цIыхум и хьэл-щэнымрэ и зыужьыкIэмрэ, къэзыухъуреихь къэхъукъащIэхэм литературэ лIыхъужьыр зэрыхущытыр. Ауэ мы Iэмалыр тхакIуэм имычэзууи къигъэсэбэпыркъым, щIыпIэ леи иригъэубыдыркъым. Тхыгъэм и темэмрэ и гупсысэ нэхъыщхьэмрэ тхакIуэм къызэригъэлъагъуэ хабзэр къигъэщI образхэмкIэщ, абыхэм я хьэл-щэн нэхъыщхьэхэмкIэщ, я IуэхущIафэхэмкIэщ, гъащIэм хуаIэ щытыкIэхэмкIэщ, я гурыгъу-гурыщIэхэмкIэщ, бзэм и къулеягъэмкIэщ. Мыз Ахьмэд и творчествэм набдзэгубдзаплъэу упхырыплъмэ, гу лъумытэу къанэркъым абы и тхыгъэхэм темэ зэмыщхь куэд къызэрыщиIэтым. Щалъхуа щIыналъэр, блэкIа зауэр, лъэпкъхэм я зэныбжьэгъуныгъэр, лэжьыгъэр, дунейр къызэрыхъурэ цIыхум къыдэгъуэгурыкIуэ ныбжьэгъугъэ дахэр, лъагъуныгъэ къабзэр, пэжыгъэр – мыхэращ Мызыр зытетхыхьыр. Къыхэгъэщын хуейщ сыт хуэдэ темэ и тхыгъэхэм къыщимыIэтами, тхакIуэм фIэщхъуныгъэ хэлъу ар зэпкърихын зэрыхузэфIэкIар. Шэч лъэпкъ къытепхьэркъым абы и тхыгъэ псори гъащIэм къызэрыхихым. ТхакIуэм дежкIэ лъапIэщ, къалэнышхуэщ нобэрей ныбжьыщIэхэм я дунейр, я гурыгъу-гурыщIэхэр, я гуращэхэр, я хьэл-щэнхэр белджылы, IупщI щIыныр. Художественнэ тхыгъэхэм я лIыхъужь нэхъыщхьэхэм ядэтлъагъун хуейщ пщэдейр зыгъэбжьыфIэфын цIыхум и щапхъэ. Апхуэдэ къару бгъэдэлъмэщ тхакIуэм и къалэмым къигъэщI образыр щапхъэрэ гъуазэрэ щыхъур. ЩIэблэр зыдэплъеин щапхъэрэ гъуазэрэ хъуа образ купщIафIэщ Мыз Ахьмэд къигъэщIахэри. Ахэр зэщхьэщокI мыхьэнэ нэхъыщхьэ зиIэрэ мыхьэнэ нэхъ мащIэ зиIэхэу. А образхэр зэпыщIащ я лэжьыгъэкIэ, я щхьэ IуэхукIэ, мурадкIэ, зыщIэбэн, зыщIэхъуэпс IуэхугъуэхэмкIэ. Дэ дызэреплъымкIэ, Мыз Ахьмэд адыгэ литературэм езым и лъагъуэ щыпхызыш тхакIуэхэм ящыщ зыщ. Абы и творчествэм щынэхъыщхьэр иджырей щIалэгъуалэрщ – къэкIуэнур зейхэрщ. Ар гупсысэ щIэщыгъуэрэ гурыщIэ къабзэкIэ и тхыгъэхэм наIуэ щищIыну хущIокъу. И нэгу щIэкIыр зэрызыхищIэм и кууагъымрэ ар къызэриIуэтэжыфым и шэрыуагъымрэщ тхакIуэм и зэфIэкIхэм я зэхэгъэкIыпIэри, абы и пщIэр здынэсым и пщалъэри. ЕхъулIэныгъэу къэлъытэн хуейщ узытет дунеймрэ узыхэт гъащIэмрэ я налъэ щхьэхуэхэр къэбубыдыфрэ зы налъэр адрейм зэрыпыщIар Iэрыхуэу къэпIуэтэныр, абы зи гупсысэ хунэмысхэм гу лъебгъэтэныр. А псори гупсысэшхуэ гуэрым къызэщIигъанэуи щытын хуейщ. Ар къохъулIэ Мызым. Ди лэжьыгъэм IупщI къызэрищIащи, Мыз Ахьмэд литературэ жанр зэмылIэужьыгъуэхэр къегъэIурыщIэ: повесть, рассказ, новеллэ, нэгъуэщIхэри. Къищта темэр нэхъ къызэкIуэцIызыхыфыну къилъытэ жанрырщ абы къигъэсэбэпыр. Ауэ псоми ягъэзащIэр зы къалэнщ: цIыхум и гъащIэр сакъыу къэхутэн, абы и гум щыщIэхэр, гурыгъу-гурыщIэхэр зэпкърыхын, гъащIэм хэбакъуэ ныбжьыщIэр зыIууэ лъэпощхьэпохэр къызэрызэригъэкIыну щIыкIэр егъэлъагъун, бзэр узытепсэлъыхь Iуэхугъуэм тэмэму хуэузэщIауэ, егъэлей хэмыту къэгъэсэбэпын. Мис а къалэн лъапIэхэрщ зыхуэлажьэри, зыхуэпэжри тхакIуэ, публицист Iэзэ Мыз Ахьмэд.

Об авторах

Хамиша Тарканович Тимижев

Кабардино-Балкарский государственный университет им. Х.М. Бербекова

Email: timigev.ha@mail.ru
ORCID iD: 0000-0001-6776-8004

Наима Борисовна Бозиева

Кабардино-Балкарский государственный университет им. Х.М. Бербекова

Email: naimabozieva@mail.ru
ORCID iD: 0000-0002-0767-2825

Список литературы

Дополнительные файлы