TRADITIONS AND INNOVATIONS IN ISSA BOTASHEV'S CREATIVE WORKS

Texto integral

Боташланы Жарахматны жашы Исса (1925-1991) – белгили малкъар жазыучу, миллет маданиятны фахмулу келечиси ёз халкъыны тарыхында кетмезлик ыз къойгьанды. Ол Къабарты-Малкъар Республикада Кёнделен элде туугъанды, орта школну 1941 жылда бошагьанды. Уллу Ата журт урушну ал кезиуюнде эл колхозда чалгьычы, эсебчи болуп, 1942-1943 жыллада уа Эльбрус райкомда инструктор кьуллукьда ишлегенди. Болсада таулу жашны кёлю чыгьармачылыкъ, маданият ишлеге тартылгъанды. Ол себепден кесини иш сынауун малкьар драма театрны артисти болуп да айнытханды. 1944 жылда, кюйсюз къадарны бушуулу оноууна бойсуна, халкьы бла бирге кёчгюнчюлюкню азабын да сынагъанды. Боташланы Иссаны жаш жыллары Фрунзе шахарда ётгендиле. 1948 жылда къыргъыз къырал филармонияда кёчгюнчюледен кьуралгьан «Кавказский ансамбль» деген тепсеу эм жыр къауумгьа киргенди, анда да фахмусун ачыкълагъанды.

1958 жылда СССР-ны жазыучуларыны биригиуюне киргенди. 1959 – 1964 жыллада Москвада Горький атлы Литература институтда окъугъанды, анда бийик адабият курсланы бошагъанды. Кёчгюнчюлюкден къайтхандан сора миллет маданиятны аякь юсюне салыргьа уллу себеплик этгенди. Республикада Драма театргъа, андан сора сурат музейге башчылыкь этип да тургьанды.

Малкъар халкъны маданиятыны айныуунда къыйыны уллу болгъаны себепли Боташланы Исса «КЪМАССР-ны искусствосуну сыйлы къуллукъчусу», «РСФСР-ны искусствосуну сыйлы къуллукъчусу» деген бийик атлагьа тийишли болгъанды, кёп Сыйлы къагъытла бла да саугъаланнганды.

Миллет адабият илмуда жазыучуну чыгъармачылыкъ иши сансызлай къалмагъанды. Аны чыгъармалары алимлени, кесаматчыланы ишлеринде къаралгъандыла [Эльбердов 1965; Толгуров 1974, 1975; Теппеев 1976, 1985; Янин 1978; Пименов 1985], илму китапланы бетлеринде сюзюлген да этгендиле [Урусбиева 1985; Сарбашева 2003, 2009, 2010]. Алай болгъанлыкъгъа, жазыучуну чыгъармаларында суратлау тёреле бла жангычылыкъ энчи тинтилмегендиле. Ол себепден, ишибизни жазылгъаныны сылтауу олду.

ХХ ёмюрню 50-чи жылларыны экинчи жарымында миллетибизни къыраллыгъы къайтарылгъаны бла байламлы маданиятыбыз айнып башлайды. Малкъар халкъны жашауунда жарыкъ тюрлениуле жазыучуланы жангы чыгъармачылыкъ жетишимлеге кёллендиредиле. Аллайланы санында Боташланы Исса да болады.

Белгилисича, кёп жаш жазыучула суратлау чыгъармачылыкъ жолларын акъ сёзден башлагьандыла. Боташланы Исса да аллай тёреден азат болмагъанды. Ол кёчгюнчюлюк кезиуге дери окъуна къаламыны жютюлюгюн назмучулукьда сынап башлагъанды, биринчи суратлау чыгъармаларын «Къызыл Эльбрус», «Социалист Къабарты-Малкъар» деген республикалы газетлени бетлеринде басмалагъанды. Чыгъармачылыкъ кьадарында жазылгъан «Жюрегимден жырлайма» (1957), «Таула сакълайдыла» (1968), «Ёмюрюм» (1981), «Айланч-кьыйланч жолла» (1989) деген назму жыйымдыкълада Боташланы Исса жашау жолун къыралны къадары бла байлап сюзгенди, кесини тёлюсюню сыфатын суратларгъа итиннгенди. Алай миллет окъуучуланы эслерин энчи да халкъ чыгъармачылыкьны тёрелерине таянып къурагъан «Кулистан», «Мудах жаш», «Эгер» деген поэмалары бийлегендиле. Иссаны суратлау сёзге фахмусу бла шагърей болургъа башха миллетли окъуучуланы да онглары болгъанды: жазыучуну назму эм сахна чыгъармаларындан къуралгъан китаплары орус тилге кёчюрюлюп басмаланнгандыла («От дома к дому», 1965; «Горы ждут», 1978; «Поет зурна», 1981; «Орлы любят высоту», 1985).

Болсада Боташланы Иссаны ниет хазнасыны тёрюнде сахна чыгъармачылыкъ болгъанды. Ол себепден илму ишибизде аны сахна чыгъармаларына эсибизни буруп, аланы тинтип, суратлау тёрелени эм жангычылыкъны белгилерге мурат этебиз. Айтылгъан борчха жетиширге тарых, тенглешдириу, сюзюу амалла бла хайырланабыз.

Башында белгиленнгенича, 1957 жылда къыралда тюзлюк тохташхандан сора малкъар халкъ кёчгюнчюлюкню къыйынлыкъларын сынагьан башха миллетлеча туугъан жерине къайтады, аны маданияты да жангыдан «солуу алып» башлайды. Анга шагъат  1958 жылда Боташланы  Иссаны  «Таулада танг жарыйды» деген пъесасына кёре салыннган сахна оюн болады.  Халкъны жашауунда ол уллу байрамча ётеди. Чыгъарма «Шуёхлукъ» деген альманахда да  басмаланады. Ол революция бла инсан урушха жораланнганды. Пьесада тау эллени бири Кёнделенни Серябряковну аскерлеринден азатлау суратланады. Белгиленнген заманда адабиятда тохташхан тёрелеге кёре, чыгъарманы мурдорун класс сермеш, чюйреликле къурайдыла. Драматург жигитлени  инсан урушда жигитликлерин, таукелликлерин ачыкълайды. Жазыучу Хызырча, Даутача, дагъыда башхаланы къылыкъларын кёргюзтюрге, энчи илишанларын ачыкъларгъа итинеди, аланы юслери бла миллетни адеп-къылыкъда, турмуш жашауда энчиликлерин суратлайды. Жигитле эки къауумгъа юлешинедиле: тюз (Смирнов, Ахмат, Келлет, Фаризат эм башхала) эм терс къылыкълыла  (Таумырза, Хажос-эфенди, акъ офицер Кабанов, Азнор, Салим эм башхала). Боташланы Исса сахна чыгьармада, тохташхан (норматив) эстетиканы жорукъларына бойсунуп,  хар бирин акъ неда къара тюрсюнле бла суратлайды, ол себепден бир-бир жигитлени сыфатларын толу ачыкълаялмайды. Чыгъарманы сюзгенде, аны суратлау жетишимлерини юсюнден да айтыргъа тийишлиди. Пьесада тынгылы къуралгъан сыфатла да бардыла. Аллайладан бири таулу тиширыу Фаризатды. Жазыучу аны тарых болумлада дуниягъа къарамы, ангылауу къалай тюрленнгенин кёргюзтеди. Кюрешни жолун сайлардан алгъа, пъесаны тюз къылыкълы жигитлери тюрлю-тюрлю болумлада сыналадыла. Сёз ючюн, жарлы жаш Хызыр бла къарт Дауут кёп чюйреликледен бла чурумладан ётедиле. Жашауда болгъан тюрлениулени терен ангылагъандан сора уа азатлыкъ ючюн кюрешге чыгъадыла. Боташланы Исса белгиленнген жигитлени сыфатларын къурауда жашау кертиликге жууукълашдырады. Жанр жаны бла къарап айтханда уа Иссаны бу чыгъармасы жигитлик драмады дерчады.

1960 жыллада малкъар халкъны сахна чыгъармачылыгъы тири айнып башланады. Драматургла бусагъат заманда адамны жашау халине эс бурадыла. Боташланы Иссаны («Солтанны къадары», «Урланнган жигит»), Маммеланы Ибрахимни («Феодал», «Кёзлери болгъан сюймеклик», «Тойдан сора»), Залийханланы Жанакъайытны («Ёгюз бла Желмаууз»), Къулийланы Къайсынны («Дунияда сюймеклик барды»), Сотталаны Адилгерийни («Хожа») сахна чыгъармалары жамауатны жашауунда адеп-къылыкъ бла байламлы соруулагъа жораланнган миллет драматургияда биринчи сынаугъа саналадыла.

Боташланы Исса 1960 жылда Москвада сахна чыгъармачылыкъ бла кюрешген совет жазыучула бардыргъан семинарны ишине къатышады. Малкъар жазыучу белгиленнген жыйылыуда «Солтанны къадары» деген пьесасын кесаматчылагъа кёргюзтеди. Сынаулу драматургла чыгъарманы суратлау шарайыпларына эс бурадыла, аны суратлау даражасын  кючлендирир муратда авторгъа кёз къарамларын ачыкълайдыла. Айтылгъан оюмланы эсге алып, Боташланы Исса 1961 жылда сахна чыгъармасын комедия жанрны жорукъларына бойсундуруп къурайды эм орус тилде «Хочу быть первым» деген ат бла «Советская драматургия» деген журналны 20-чы китабында басмалайды. Белгили сахна кесаматчы Ю. Оснос чыгьармада эсленнген суратлау жангычылыкъны белгилейди. Ол оюмлагъаннга кёре, сахна чыгъармалада тёрели суратланнган болумлагъа жазыучуну жангы кёз кьарамы шарт болады [Оснос 1961: 81].

Боташланы Иссаны «Солтанны къадары» (1961) деген кюлкюлю лирикалы сахна чыгьармасыны баш жигити таулу жаш Солтанды. Ол адабиятда эрттеден суратлана келген сыфатды: эринчек, ичгичи эм жаншакъ адамды, колхоз жашаугъа терс кёз бла къарайды, шахар жашаугъа тартынады. Шешаны башы дайым да хуржунундан къарап айланнган Солтаннга элни адамлары чамланадыла, тырман этедиле. Сёз ючюн, Кериуанны «Кесинги ичгиге аллай бир къалай хорлатханса, антсыз?» деген сорууна жаш тюз жууап табалмайды.

Боташланы Исса сахна чыгъармасында суратланнган болумланы жарсыуулугъун Солтанны эринчеклигинде, эссизлигинде, тюзелирге излемегенинде кёреди. Аман къылыкълы жашны тёгерегинде айланнган адамла аны жашау халине кесамат кёз бла къарайдыла:

Хажимуса. Алай аламат атны да ол жоюп, дагъыда бизни терследи да кетди! «Сиз мени ичими, жюрегими неден ауругъанын къарап кёрмегенсиз?», дейди бизге. Ол ёлмесин, биз аны ичине къараргъа рентгенми болгъанбыз!

Кериуан. Кёп болмай, комсомол фермада Османнга тюбеген эдим да, ол а Сары жолла башында Солтанны бир аман мудах болуп тургъанлай кёргенме дегенди. Оллахий, аллах кёргенден, ол алай айтханда, жашха жаным бек ауругъанды.

Хажимуса. Кериуан, сен къартлыгъынгда акъылынгдан шаша тебреген болурса дейме. Ол атны жарсыуун этгенми сунаса сен? Ол кёп ичсе жиляучуду. (Жамычыны кёрюп.) Солтан тас болгъан болур деп къоркъа эдинг да, ма келип турады. Халкъ – ишде, ол а – жамычы тюбюнде ёлюр жукъусун этеди.

Кериуан. Эй, Солтан, Солтан, мен а сени жанлы бола тебреген эдим.

Хажимуса. Башында акъылы болгъан адам Солтан жанлы къалай болур.

Кериуан. Энди мен Солтанны адамлыгъы барды деп ёмюрде да айталмам [Боташев 1972: 183] .

Эллилени сёзлерине, оюмлауларына тынгылап, Солтан тюз жолгъа турады, ичгичиликден «ол аман затдан, шайтан намазлыкъдан айырылгъанча» [Боташев 1972: 195] айырылады, колхоз ишчиледен аперимлик сёзлеге тийишли болады. Жаш чыгъарманы ахырында адамлагъа ыразылыгъын айтады:

Солтан. …Билемисе, Мухаммат, арба жолда ажаша барып, тёшден кетгенден сора, анга жол кёргюзтюрге сюйгенле кёп табылыучудула. Ол кюн бизни жолдашларыбыз манга да алай эте эдиле.

Мухаммат. Мен, сени ызынгдан жетип, халынгы алай бузулуп кёргенде, айтханымы этмезсе, къайтмазса деп кёлюме келген эди.

Солтан. Багъалы Мухаммат, иги сёз ташны да эритеди дейдиле. Сен, кесинги ариу сёзюнг, адамлыгъынг бла мени, терсине кетип баргъан жеримден, тюз жолгъа къайтаргъанынг ючюн сау бол! [Боташев 1972: 195-196].

Алайды да, Солтанны жашаууну, кьылыгъыны да  тюз жанына тюрлениулерини, ниет ёсюуюню баш сылтауу эллилени эслиликлеринде, анга ийнаныуларындадыла. Сахна чыгъарманы жигитлеринден бири Кериуан, Сафар бла ёхтемленип, былай айтады: «Ырхыны аллын тыйгъанча, юркюп баргъан жылкъыны тыяргъа кишини къолундан келир деп эсимде жокъ эди. Кёрдюнгмю, Нафисат, таулада къалай жигит уланла тууадыла! [Боташев 1972:201].

Боташланы Исса чыгъармачылыкъ ишинде юй-турмуш болумладан азат болмайды. Болсада аны фикирин тарых болумлада жигитни къадары, къылыгъы, ниет сезими бла байламлы соруула бийлейдиле, алагъа жораланып сахна чыгъармала жазыладыла. Аллайланы санында жазыучуну къарайчайлы жазыучу Байрамукъланы Халимат бла бирге къурагъан Уллу Ата Журт урушха аталгъан «Таулу тиширыуну жигитлиги» деген драмасыды. Чыгъарманы баш жигити жашауда керти болгъан батыр къарачайлы тиширыу Эркенланы Залийхатды. Сюжетни мурдорун партизанланы немисли фашистлени бла кюрешлери къурайды. Залийхатны къылыгъында жаланда бир шарт белгиленеди – дертчилик: ол немислилени къолларындан жоюлгъан къарындашлары ючюн дерт жетдиреди, болсада ич дуниясы уа, ачыкъланмай, кем къалады. Ол халда башха жигитлени Веберни, Альбрехтни, Исламны да сыфатлары толу кёргюзтюлмейдиле.

Алай жазыучуну чыгъармачылыкъ усталыгъыны айныууна шагъатлыкъ этген шартла да аз тюйюлдюле. Сёз ючюн, Мурат бла Томайны сыфатларына къарасакъ, ала, жашау кертиликге келишип, толу къуралгъандыла дерге боллукъду. Аллындан эки жигит да сатхычлыкъ жолну сайлап, немислилеге къуллукъ этедиле. Артдаракъдан ала сатхычлыкъ сезимден азатланадыла. Фашистле Муратны полицияны башчысы болургъа чакъырадыла. Жаш, жауну мурдарлыкъ ишлерини юсюнден хапарланы эшитип, жангы къуллукъгъа алданмай, партизанлагъа къошулады.

Сахна чыгъармада тынгылы къуралгъан сыфатладан бири Томайды. Ол терс къылыкълы жигит болса да, драматург аны этген ишлерини сылтауларын ачыкълайды. Томайны къылыгъында сатхычлыкъ, къуллукъгъа жутлукъ шартла белгиленедиле. Немисли полицияны таматасы болуп тургъан заманында ол байлыкъгъа итинеди. Кесини жутлугъуну юсюнден Алий-эфендиге жашырмай айтады. Душман, хорланып, къача башлагъанда, Томай жунчуйду, ичин къоркъуу алады. Къыйынлыкъда ол кеси-кесин аякътюп этгенин да ангылайды. Немисли комендант Альбрехт бла ушагъында аны бушуулугъу толу ачыкъланады. Чыгъараманы ахырында жашауун учуз, сыйсыз, ажымлы ётдюргенин, жангылгъанын ангылап,  кеси-кесине азап жетдирирге умут этеди.

1960 жылланы ортасында малкъар сахначылыкъда жангы жигитлени эм драма чюйреликни излеу бла байламлы магъаналы тюрлениуле болгъандыла. Ол жаны бла Боташланы Иссаны «Къушла бийикни сюедиле» (1965) деген чыгъармасын белгилерчады. Драматург республикада молибден эм вольфрам хазырлау бла байламлы Тырныауз комбинатны юсюнден хапарлайды. Ишни заманында адамла кеслерин къалай жюрютедиле, инсан борчларын къалай ангылайдыла дегенча сорууланы юсюнден оюмлайды жазыучу.

«Къушла бийикни сюедиле» деген пъеса жашауда болгъан ишге кёре къуралгъанды. Ол себепден анга тарых кертиликни суратлагъан драмасыды дерге тийишлиди. Аны жигитлери Бетал Калмыков, Виктор, Вера дегенча жашауда болгъан адамладыла. Ала бла бирге Чомай, Харун, Махай эм башха къуралгъан жигитлени сыфатлары да суратланадыла. Аланы къылыкьларыны юсю бла жазыучу заманны энчилигин кёргюзтюрге итинеди. Сахна чыгъарманы хар оюн бёлюмю энчиди: биринчи кесекде жигитле магъадан излейдиле, экинчиде – къуллукъчу Харун бла кюреш бардырадыла, ючюнчюде урушну кезиую эм андан сора жашау суратланадыла.

1960 жылланы ахырында миллет сахначылыкъда жангы тарых-шагъат къагъытлы ыз белгиленеди (историко-документальное направление): эртте тохташхан эстетикалы тёреледен азатланыр муратда жазыучула ишлеринде суратлуау жетишимлеге итинедиле. Шагъат (документ, архив) къагъытла бла хайырланыу адабиятны жангы излемине бойсунады. Бу ишде  Боташланы Иссаны атын энчи айтырчады. Ол чыгъармаларында белгили тарых болумлагъа таянады, чыгъармачылыгъыны андан ары айныуунда белгиленнген ыз бла барады. Шагъат къагъытлагъа кёре къуралгъан чыгъарманы тынгылылыгъы жазыучуну «Абрек» (1969) деген драмасында да ачыкъланады. Аны баш жигити Асланны прототипи инсан урушда битеу да Шимал Кавказда этген жигитликлери бла атын айтдыргъан малкъарлы жаш Къалабекланы Солтан-Хамит болгъанды. Автор бу белгили адамны юсюнден халкъда жюрюген хапарланы, аны ишлери бла байламлы шагъат къагъытланы жыйып, ала бла тынгылы шагъырей болуп, суратлау сыфатны къурагъанды.

Драманы мурдорун класс чюйрелик къурайды. Ол себепден ишге къатышхан жигитле тёредеча бир бирге келишмеген эки къауумгъа юлешинедиле: бир жанында – халкъны эркинлиги ючюн къажау кюреш бардыргъанла – Аслан, Зулкъай, Сергей, Омар, Тахир; башха жанында – Элкъурут, Таубий, Атабек, Гордеев, Къурман эфенди.

«Абрек» деген чыгъармада Асланны сыфаты жигит уланны сыфатыча суратланады. Анга кесини этген ишлеринден тышында башхаланы сёзлери да шагъат этедиле (Сёз ючюн: «Тау бийле анга: «Къолгъа тюшмезлик абрек», – деп бош айтмагъандыла», – дейди Анна [Боташев 1972: 32]). Жазыучу, тарых болумланы тинте, баш жигитни къылыгъын жаланда жамауатда тюрлениуле бла байламлы этип къоймайды. Жашау кертилик жигитни ич дуниясыны юсю бла ачыкъланады, аны ниет ёсюую халкъны оюму бла, тарыхы бла байламлы болгъаны шарт бериледи. Аслан халкъ жырланы терк-терк эскереди. Энчи да «Гапалауну жырын» айтады, Гапалауну жигитлиги анга юлгю болгъанын чертеди:

 

«…Жайлыкъланы къоруй кетди, ханс болду, ой!

Жарлы балам бу дуниядан тас болду, ой,

Анасына жигит туугъан Гапалау!

Стауатда толу къазан къайнайды, ой!

Сени юсюнгде тогъуз къазыкъ ойнайды, ой,

Анасына жигит туугъан Гапалау!

 

Анна. Аслан, бу жырны сен къуру да айтыучуса. Кимни юсюнденди?

Аслан. Бизни халкъны Гапалау деп бир жигит жашы болгъанды. Ол жарлыланы тыянчакълары, байла бла бийлени уа къанлы душманлары эди. Байла бла бийле аны жойгъандыла. Хурметли халкъ а, жигит жашына жыр этип, бюгюн да жырлайды…» [Боташев 1972: 23].

Таулу жаш кесини къадарын халкъ жырлада айтылгъан жигитни къадары бла тенглешдиреди, аныча къыйын, жарсыулу болгъанын черте, жырны тизгинлерин терк-терк къайтарады:

 

Ёксюз болуп, ёсген эдинг, Гапалау,

Кёп къыйынлыкъ кёрген эдинг, Гапалау,

Анасына жигит туугъан, Гапалау! [Боташев 1972: 41].

 

Бу тизгинле сахна чыгъарманы мурдорун къурагъан класс чюйреликни жютюлюгюн кючлейдиле, баш жигитни ниет сезимлерин ачыкълайдыла.

Сабий жылларын жалчылыкъда ётдюрген Аслан тюзлюк ючюн кюрешни къыйын жолун сайлайды. Аны абрекликге халкъына жетдирилген къыйынлыкъны ачыуу чыгъаргъанды. Болсада жигитни сайлагъан жолу тынч тюйюлдю. Бир талай замандан Аслан жангызлай бардыргъан кюреш магъанасыз болгъанын, халкъны эркин жашауу ючюн жамауат кюрешге къатышыргъа кереклисин ангылайды. Чыгъармада сыфатны айныуу жигитни ич дуниясыны айныуу бла кёрюнеди: сахна чыгъарманы ахырында тарых болумлада жигитни кёз къарамы, ич дуниясы, халкъ ючюн кюрешни ангылауу да тюрленедиле.

Чыгъарамадан чыгъармагъа жазыучуну суратлау оюмлауу теренден терен бола барады. Айтылгъаннга шагъатлыкъ «Танг аласында» (1975) деген драмасы этеди. (Бу чыгъарма «Таулада танг жарыйды» деген трилогияны экинчи кесегиди.) Болсада халкъыны тарыхында болгъан уллу тюрлениулени суратлай, Боташ улу ол болумланы туудургъан жашауну энчилигин да тинтеди, аны бла бирге жангы заманны келирине ийнаннганын да кёргюзтеди. Чыгъарманы сюжет ызларыны къуралыуларына кёре, ишге къатышхан жигитлерини къадарлары бирча болмагъанча, жашаугъа кёз къарамлары да энчидиле. Жазыучуну жигитлерини ниет ёсюулерин (Салим), къылыкъларыны осал шартларын да (Маштай, Къындыр) кёргюзтюрге къолундан келгенди. Сёз уста кесини суратлау оюмун класс сезимге хорлатмайды, «жашау болумлагъа, тёрелеге, жигитлерини къылыкъларын бериуде… диалектика байламлыкъны унутмайды» [Толгуров 1978: 245].

Чыгъармада сыфатлары жетишимли къуралгъан жигитледен бири Салимди. Ол терс къылыкълы жигитлени санындады. Къындыр башчылыкъ этген бандит къауум бла бирге жангы жашаугъа къажау кюреш бардырады: къошлагъа от салады, колхоз малны урлап сюреди. Болсада, башха «ниет» шуёхлары бла тенглешдиргенде, Салимни халинде намыс, адеп шартла белгиленедиле. Ол эслиди, этилген ишлени сылтауларын ангыларгъа итинеди. Саясат жаны бла къарангы болгъанлыкгъа, Салим Къындырны бардыргъан ишини магъанасызлыгъын, этген умутларыны толмазлыкъларын ангылайды. Боташланы Исса жигитини ниет сезимлери, жашау оюмлауу тюрленнгенлерин ачыкълауда усталыгъын кёргюзтеди.

Чыгъармачыны сейир къуралгъан жигитлеринден бири Фаризатды. Ол жангы жамауат жашаугъа кертичиди, таукел адамды. Алай къыз ассыры сагъайгъан адамды, кесинден башхалагъа ышанмайды, ишеклиди, ишинде женгиллик этеди. Сёз ючюн, класс душманла бла бирге ол дин тутхан къартны да, большевиклеге къаргъыш этген тиширыуну да бирча къара чёпге алады. Партияны буйругъун толтурама деп, жамауатха хата жетдиреди. Ол айтылгъан буйрукъну оздуруп толтурургъа излейди. Болсада жазыучу жигитни ич дуниясында иги жанына тюрлениулени, тиширыуну ётюрюк сезимлеринден азатлана башлагъанын да кёргюзтеди. Чыгъармада суратлау жаны бла бир къауум кемчиликле болсала да (сёз ючюн, къара-акъ тюрсюнле бла хайырланыу), аны суратлау даражасыны ёсюуюне шагъатлыкь этген жангы шартла да белгиленнгендиле. Толгъурланы Зейтунну айтханына кёре, «Танг жарыгъында» деген пъесасында къуралгъан бир-бир сыфатла драматургну кёз къарамыны кенглигин эм теренлигин шартлагъандыла. Ол себепден жазыучу ишексиз жетишимлеге жетгенди, класс кюрешни, адеп-намыс ангылауланы араларында чюйреликни тынгылы ачыкълагьанды, душманны, аны огъурсузлугъун азайтмагъанды, инсан урушну жютюлюгюн кючлендиргенди [Толгуров 1974].

Жазыучуну чыгъармачылыкъ аулагъында энчи жерни Уллу Ата Журт урушну кезиуюн суратлау, аны къыйынлыгъын, бушуулугъун оюмлау аладыла. «Таулада танг жарыйды» деген трилогияны ючюнчю кесеги «Тюбеширбизми?» деген жигитлик драма 1980 жылланы башында Уллу Хорламны къыркъжыллыгъына аталып жазылгъан эди. Дагъыда Боташланы Иссаны ахыр сахна чыгъармаларындан бири урушда Сталинград шахарны къоруулауда жигитлиги бла атын айтдыргъан Батырбекланы Омаргъа аталгьан «Сени жулдузунг ёчюлмез» деген драмасы болгъанды. Белгиленнген чыгъарма жазыучуну саулугъунда басмаланмай къалгъанды. Драматургну тилеги бла пьесаны къол жазмасын орус тилге «Твоя звезда не погаснет» деген ат бла малкъар назмучу Мотталаны Светлана кёчюрген эди [Моттаева 2020] эм этилген кёчюрмеси ючюн 2013 жылда «Факел Победы» деген жандауурлукъ фондну Лауреаты деген сыйлы атха тийишли болгъан эди. Бюгюнлюкде ол басмада малкъар тилде энчи чыгъаргъа хазырлана турады. Ол себепден бу белгиленнген эки чыгъарманы бирден тинтип, келир заманда илму ишибизде сюзерге мурат этебиз.

Алайды да, Боташланы Иссаны чыгъармачылыгъы малкъар адабиятны тарыхында тийишли жерни алгъанды, аны магъаналы кесеги болгъанды. Жазыучуну суратлау дуниясы кёп тюрсюнлюдю, жашау кертиликни бла суратлау оюмлауну терен байламлыгьыны шартыды. Сахна чыгъармаларында Боташ улу анга дери адабиятда тохташхан тёрелени бузуп, суратлау жангылыкъла (класс чюйреликде жигитни къылыгъын не жаны бла да ачыкълау, къара-акъ тюрсюнледен азатланыу, сыфатланы тизмесин жангыртыу) тохташдырыргъа итиннгенди. Жазыучу биринчи болуп миллет сахна чыгъармачылыкъда тарых-документли ызны къурагъанды. Суратлау сёзню устасы кеси заманына къуллукъ этгенди, анга кертичи болгъанды. Фахмулу жазыучуну ниет хазнасы бюгюнгю эм келлик тёлюлеге миллет маданиятыбызны жетишимлерини ёлюмсюз юлгюсюча къаллыкъды.

 

Sobre autores

А. SARBASHEVA

Institute for Humanitarian studies – branch of the FSBSE «Federal Scientific Center ‘Kabardin-Balkar Scientific Center of the Russian Academy of Sciences’»

Autor responsável pela correspondência
Email: alenasarb@mail.ru

Bibliografia

Arquivos suplementares