ARTISTIC FEATURES OF BETAL KUASHEV'S POETRY: SYSTEM OF IMAGES, IDIOSTYLE, POETICS (To the 100th anniversary of the birth of the poet)

全文:

КIуащ БетIал къикIуа гъуэгуанэри и творчествэри къызэщIэкъуауэ къыщыгъэлъэгъуа тхыгъэ зыубгъуахэр щыIэщ, ахэр Нало Заур, Тхьэгъэзит Зубер, Къэрмокъуэ Хьэмид, КхъуэIуфэ Хьэчим сымэ ятхауэ илъэс зэхуэмыдэхэм дунейм къытехьащ. Апхуэдэуи абы и гъащIэмрэ и гуащIэмрэ къыщетхэкIыжа лэжьыгъэхэр «Къэбэрдей литературэм и тхыдэм теухуа очеркхэм» (1965 гъэм – адыгэбзэкIэ, 1968 гъэм – урысыбзэкIэ), Абазэ Албэч зэхигъэува «Къэбэрдей тхакIуэхэр» (1999 гъ.) тхылъым, автор гупым зэдатха «Писатели Кабардино-Балкарии: XIX – конец 80-х гг. XX в.» (2003 гъ.) биобиблиографие псалъалъэм, «Къэбэрдей усэм и антологием» (2008 гъ.) иту къыдэкIащ. А псор къыдолъытэри, мы тхыгъэм къриубыдэу усакIуэм и биографиемрэ илэжьахэмрэ, илъэс бжыгъэкIэ гъэбелджылауэ е лъэхъэнэкIэ зэщхьэщыхауэ (псалъэм папщIэ, щеджа, зауэм щыхэта, зауэ нэужьым, н.), дакъытеувыIэн мурад диIэкъым, и творчествэр къызэщIэкъуауэ джынри пщэрылъ зыщытщIыжыркъым, сыту жыпIэмэ апхуэдэ Iуэхум и зэфIэхыным монографие е диссертацэ лэжьыгъэ псо и пщалъэщ, нэхъ мащIэкIи зупщытыныр дзыхьщIыгъуэджэщ. Ди къэхутэныгъэм и кIуэцIкIэ дэ гулъытэ зыхуэтщIынур КIуащ Б. и усыгъэр адрейхэм къащхьэщызыгъэкI художественнэ щхьэхуэныгъэхэрщ, жанрхэм я къэгъэIэрыхуэкIэмрэ мотивхэм я гъэлэжьэкIэмрэщ, усакIуэм и бзэ шэрыуэрщ, абы и лирикэ икIи лиро-эпикэ тхыгъэхэм я ухуэкIэ-гъэпсыкIэ гъэщIэгъуэнырщ – поэтикэрщ.

КIуащ Б. и образ къэгъэщIыкIэр зыхуэбгъадэ хъун щыIэкъым, зыхэбгъэгъуэщэни гъуэтыгъуейщ. Абы и тхыгъэхэм щиухуа образ системэм, зэрыжаIэу, хэплъхьэни хэпхыни щымыIэу, и фIагъхэр нэрылъагъу пщищIрэ и гъэщIэгъуэнагъри къызэщIикъуэу, япэу тетхыхьауэ щытащ Нало Заур. УсакIуэм и художественнэ щIэинымрэ щIэныгъэ лэжьыгъэхэмрэ зэхуихьэсыжу, 1958, 1966 гъэхэм тхылъитIу къыщыдигъэкIым, пэублэ псалъэм Налом щитхыгъащ: «КIуащым и образхэм къару къезытыр ахэр тэмэму, щIэуэ, умы-КIуащ БетIалмэ къыпхуэмыгъуэтын образхэу зэрыщытыр аращ. Апхуэдэ оригинальнэ образ къэзыгъуэтыф зи хабзэр усакIуэ щыпкъэхэрщ. <…> КIуащым фIэкIа нэгъуэщI гуэрым къыпкъырыкIынкIэ хъунтэкъым жыхуэпIэным хуэдэхэу образ хьэлэмэтыщэхэр и хъушэщ абы» [Налоев 1958: 30-31].

УсакIуэм и творчествэр куууэ зыджыжа, убгъуауэ тетхыхьа критик, литературэдж Къэрмокъуэ Хьэмиди абы и образ системэм и телъыджагъыр къыхигъэщащ: «КIуащым и хъэтIыр (и бзэр, и образыр) нэгъуэщIым хэгъуэщэнкIэ Iэмал иIэкъым, абы и усэбзэр къыбоцIыху и зы сатыр закъуэкIэ – а сатырым дэнэ ущрихьэлIэми, КIуащым зэриIэдакъэщIэкIыр къэпщIэнущ. КъэпщIэнущ, апхуэдизкIэ IупщIщ, щIэщыгъуэщ, белджылыщи» [Кармоков 1996: 289].

Дэтхэнэ усакIуэ, тхакIуэми и художественнэ дунейр нэсу зэфIэувауэ, и IэдакъэщIэкIхэр лъэпкъ литературэмрэ щэнхабзэмрэ я зыужьыныгъэм хуэлажьэу къыщылъытапхъэр адрейхэм къахэзыгъэщхьэхукI образ щIэщыгъуэхэр къыхуэгъэщIрэ ахэр езым и хъэтIкIэ къиIуэтэфмэщ. Наломрэ Къэрмокъуэмрэ гу зылъатахэм дэ ди еплъыкIэр щIыдгъужмэ, гупсысэ пыухыкIам дыхуашэ: КIуащ БетIал и тхыгъэ къэскIэ куэд дыдэу узыщрихьэлIэ образ хьэлэмэтхэм усакIуэм нобэр къыздэсым зыри зримыкIуэфа лъагъуэ адыгэ литературэм хишыну зэрыхузэфIэкIар хьэкъ къыпщащI. Абы щыгъуэми КIуащым и усыгъэм «IэрыщIу», акъылкIэ зэгъэкIуауэ зы образи къыхэбгъуэтэнукъым: ар образкIэ гупсысэрт, усэрт, псэурт, жыпIэнурамэ, и гущIэр образ зэфэзэщу къызэрылъэлъырт. Нало З. пэжу къызэрихутащи, «ар усакIуэ куэдым къемыхъулIэ Iуэху гугъущ, ауэ БетIал и гумрэ и щхьэмрэ щIэ зыщIэмыт образылъэти, и псэр дихьэхауэ щыусэкIи, гущIэм щигъэплъа образи къигъуэтырт» [Налоев 1958: 31]. Зи гугъу тщIым и щыхьэт КIуащым и тхыгъэхэм къыщыбгъуэтыным гугъущэ удехьыркъым, сыту жыпIэмэ, ищхьэкIи къызэрыхэдгъэщауэ, абы и усэхэри поэмэхэри образ бжыгъэншэхэмкIэ гъэнщIащ. Псалъэм папщIэ, «Си Хэку» фIэщыгъэм щIэт усэ закъуэм образ гъэщIэгъуэну икIи щIэщыгъуэу дызыщрихьэлIэхэм я бжыгъэр мащIэкъым. Ахэр апхуэдизкIэ тхыгъэм щыкуэдщи, абыхэм ямыуфэбгъуауэ усэм и кIыхьагъкIэ зы сатыри къыхэгъуэтэгъуейщ, уеблэмэ образ защIэу зэхэшыхьауэ едзыгъуэ псо къыщыхэхуэ къохъу: «Си Хэкууэ дыщэ губгъуэ, / Къэхъугъэм и епэр» [Куашев 1996: 10]; «Лэгъупуэ из мазэгъуэр…» [Куашев 1996: 10]; «Акъужьыр алъп сэхъуауэ / Уи ныджэм щопIейтей» («Си Хэку») [Куашев 1996: 10], «Пшэ уанэу Iуащхьэмахуэ / Плъыр сакъыу къыпщхьэщытщ, / Аузхэм щызэрахуэ / Iэщ бжыгъэр вагъуэ лъытщ» [Куашев 1996: 10]; «КIыфIыгъэр щIыпIэ дэгухэм / ДыгъэщIэм щхьэщитхъащ» [Куашев 1996: 10]; «ЖьакIацэу щхьэмыж уэрхэр / Хы щхьэфэу мэбырыб» [Куашев 1996: 10]; «Къунанхэм пшагъуэ гуартэу / Бгы щхъуантIэхэр яхъуэкIу» [Куашев 1996: 10]; «Хуэдэншэу уи шу жэрхэм / Зырачмэ, пшэм йопыдж» [Куашев 1996: 11]. Мыхэр адыгэбзэм, хэхауэ къэбгъэлъагъуэмэ, къэбэрдей-шэрджэсыбзэм и зэфIэкIхэр наIуэ зыщI, а бзэмрэ абыкIэ тха литературэмрэ заужьыным усакIуэм хуищIа хэлъхьэныгъэр зыгъэнахуэ щапхъэхэщ.

КIуащым и усыгъэм образу хэтыр зы лэжьыгъэм и кIуэцIкIэ къыпхузэщIэкъуэнукъым, ауэ ищхьэкIэ къыщыдгъэлъэгъуахэм нэгъуэщI зыбжани щIыдгъужынщ: «Жэщыр махуэ шхуэлым / КIыфI зэрыхъуу щIоф…» [Куашев 1966: 52]; «Ажал и шабзэ куэдрэ сыкъелами…» [Куашев 1996: 7]; «Шы фIалъэм щIыгур игъэгызу / <…> / Ажал пшыналъэм бгыр дэзгызгыу» [Куашев 1996: 8]; «Махъшэ сыдж сатырщ уи Iуфэр, / Уи щIэм мывэр щызэрошх» [Куашев 1996: 14]; «Ешауэ дыгъэ – мафIэ шэрхъым / Къурш тажхэр пшэплъкIэ щихуапэу, / Шхупс щIыIэу гуакIуэу ахъшэм нэщхъым / КъуэкIыпIэр жыжьэу хуэпшапэу…» [Куашев 1996: 21]; «ПщIэгъуалэ Iэлхэу щIыфэ жэпхэм…» [Куашев 1996: 21]; «Кавказ къыр дзэхухэм, пшэм епыджхэу, / ПIэ хуэплъэ пщащэу затIэщIащ» [Куашев 1996: 22]; «Пшэплъ жьэражьэу есуэ дыгъэр / Нэжэгужэу къыдокIуей, / ЗэхищIауэ махуэ бзыгъэр / Къуршым щхьэр къиIэт къудейщ» [Куашев 1996: 31]; «Уейр хьэ джафэу удэфащ» [Куашев 1996: 80]; «Сын кхъахэу созэш» [Куашев 1996: 80]; «Сын кхъахэу созэш» [Куашев 1996: 82]; «НитI къэбгъаплъэр сфIэIэштIымщ» [Куашев 1996: 88]; «Дыхьэрэн хьэвэм нэхущыр / Лъы из лъэгъупуэ къыхоплъ, / Махуэ къэушым и дыщэр / Нур дахэ куэдкIэ зэблоплъ» [Куашев 1996: 110]; «Нэпсу уэсэпсыр нэхущым полъэлъ. / Къуршхэу мывэдзэ дзахъэбэм борэныр, / Жэщым щоятэр, нартыдзэу мэфий» [Куашев 1996: 115]; «Пщыхьэщхьэт. Пшапэр зэхэуауэ / Таж дзакъэ къуршхэр щIауфащ / <…> / Махуей блэкIам и Iэуэлъауэр / Аузым блэуэ дэпщхьэжащ» [Куашев 1996: 145]… Мыпхуэдэ образхэр куэд дыдэу усакIуэм и IэдакъэщIэкIхэм къахэбгъуэтэнущ. Абы щыгъуэми, Нало Зауррэ Къэрмокъуэ Хьэмидрэ пэжу гу зэрылъатащи, «абыхэм я нэхъыбэр конкретнэхэщ, предметнэхэщ» [Налоев 1958: 30], «IупщIщ, <…> белджылыщ» [Кармоков 1996: 289].

Зытепсэлъыхьым и сурэт псалъэкIэ зэрищIыфыр КIуащым и зэфIэкI нэхъ инхэм ящыщ зыт. ИщхьэкIэ къэдгъэлъэгъуахэри абыкIэ щыхьэту мэув, ауэ, щIэ зыщIэмыт образылъэу, образ нэхъ наIуэ дыдэхэм я хэщIапIэу къэлъытапхъэр «Нэху» поэмэрщ. Мис, щапхъэ зыбжанэ: «Дыгъэр хъуфэу къарууншэ / МэткIу, къопэзэзэх, / Е еша, е мыузыншэ – / Хъуауэ пфIощIыр щхьэх» [Куашев 1996: 255]; «Унэ кхъахэм зэпхив Iугъуэу / Гъуэзыр щIым къыхех…» [Куашев 1996: 255]; «Плъыр дыкъауэ пагэу сынхэр / Кхъэм сатырхэу итщ…» [Куашев 1996: 255]; «Хьэджафэжьуэ укъуеяуэ / ЩIыр гуIэжуэ щылъщ…» [Куашев 1996: 255]; «Нэм къиплъысыр мыбэдзауэу / Iэщ псэкIуэд къыпфIощI…» [Куашев 1996: 255]; «ПщIантIэ хьэдэ зыдахауэ / Къуажэ псор нэщхъейщ, / НэкIу фэрэкIым ирихауэ / ТеплъэкIэ фейцейщ» [Куашев 1996: 256]; «Унэ пхашэхэр цIывынэщ…» [Куашев 1996: 256]; «ТIыбжьэ хъаруэ нашэкъашэу / Уэрам зэвхэр шэдщ…» [Куашев 1996: 256]; «Тхьэм и нейр зыщепсыхауэ / ПщIантIэр кхъэуэ щымщ…» [Куашев 1996: 257]; «Нэ пIащитIым къатIэщI гъуэгур / МывопцIэжь джафейщ, / ЗэхекIухьыр щатэу Iуэгур, / Бзу гъащтэу фейцейщ» [Куашев 1996: 257]; «Вынд и пыIэр мэлыц Iуащхьэу / Къагъэсащ зы лIыжь» [Куашев 1996: 258]; «Дзыр зи шхалъэхэм я псалъэр / Къупщхьэ хьэм хуадзау / Къэзыпхъуатэм… щIагъэлъэлъыр / Фызым зырадзау» [Куашев 1996: 259], н. Мы образхэр поэмэм и япэ едзыгъуэм къыхэттхыкIа къудейхэр аращ, етIуанэ, ещанэ едзыгъуэхэми апхуэдэ куэд хыболъагъуэ.

Дызыхэплъахэр къызэщIэткъуэжмэ, къыхэгъэщыпхъэщ КIуащ Б. къигъэщIа образхэр, образ къудей мыхъуу, я нэхъыбэр нэщэнэм (символым), языныкъуэхэр – мифологемэм зэрыхуэкIуэр, адрейхэр лъэпкъ гупсысэкIэм и нагъыщэу зэрыувыр.

Образ ухуэнымрэ бзэр гъэлэжьэнымрэ гуэхыпIэ имыIэу зэпхащ. ЗэрыгурыIуэгъуэщи, усакIуэр зэрытхэ бзэр къыдалъхуауэ и анэбзэу, абы ирипсалъэу зэрихьэкIэ зэфIэкIыркъым, ар и пкъынэлъынэм хыхьауэ, псэкIэ зыхищIэу, а бзэмкIэ гупсысэу щытыпхъэщ. Апхуэмыдэмэ, КIуащым ищхьэкIэ нэрылъагъу щытщIа образ системэ къулейр иухуэфынкIэ Iэмал иIакъым. УсакIуэм и гум щызэригъэпцIа гурыщIэхэмрэ ахэр къызэриIуатэ бзэмрэ зэрызэдигъэлажьэу щытар куэду гъэщIэгъуэнщ: абыхэм я зэхуакум образ щIэщыгъуэ бжыгъэншэхэр къыдэкIа къудейкъым, атIэ псалъэщIи, псалъэжьхэм пэблагъэ жыIэгъуэ шэрыуэхэри къапкърыкIащ. Псалъэм папщIэ, критик, щIэныгъэлI зэхуэмыдэхэм (Нало З., Къэрмокъуэ Хь., н.) усакIуэм езым къигъэщIыжауэ, неологизму бзэм къыхигъэхьауэ псалъэ зыбжанэ къыхагъэщхьэхукIащ: «ухыгъэ», «къэхъугъэ» [Налоев 1958: 33; Кармоков 1996: 291], «дзэлI» [Кармоков 1996: 291]. Абыхэм ящIыгъужыпхъэщ «лIыхъугъуэ» псалъэри. Контекстым хэмыту къапщтэмэ, мыбы и мыхьэнэр «лIы хъуным игъуэ», «лIыпIэ щиувэ ныбжь» жыхуиIэу къыбгурыIуэнущ, ауэ абы усакIуэм щIилъхьа щIагъыбзэр зэ еплъыгъуэкIэ къызэрыпфIэщIынум нэхърэ куэдкIэ нэхъ куущ. «Къуэшхэ, фIэхъус!» усэм а псалъэр мыпхуэдэу къыщокIуэ:

ФIым хуэушауэ уи хэкур

ЛIыхъугъуэ пщащэу дыгъэлщ. [Куашев 1996: 21]

Мыбдежым КIуащым «лIыхъугъуэ»-м къригъэкIыр «зи лIы етыгъуэ» е «зи лIы дэкIуэгъуэ хъуа пщащэ» жыхуиIэу аращ, «къэжэпхъа», «ныбжькIэ балигъыгъуэм нэса» мыхьэнэри абы щIэлъыжу. Ар къикIыу адыгэхэм нэгъуэщI зы жыIэкIи къадокIуэкI – зи дэкIуэгъуэ хъуа, зи фэкIэ зызылъэщIа пщащэм «зи шэфэл зэщIыхьа» е «зи шэфэл къэкIуэгъуэ / илъыгъуэ» хужаIэ хабзэщ.

КIуащ Б. Iурылъа бзэ къулейр къызыпкърыщар и тхыгъэхэм ящIилъхьа мыхьэнэ куур, къигъэщIа образ екIухэр, ахэр къызэригъэлъэгъуа художественнэ Iэмалхэр аркъудейкъым, атIэ абыхэм IэкIуэлъакIуэу щигъэлэжьа инверсие синтаксисри («инверсионный синтаксис») Iуэхум къыхэлъытапхъэщ. Ар адыгэ усыгъэр зэмыса къэхъугъэти, псалъэуха ухуэкIэ занщIэм тету къэгъуэгурыкIуа лъэпкъ гупсысэкIэр инверсием тыншу теунэтIа хъуакъым, языныкъуэхэми апхуэдэ гъэпсыкIэр яфIэкъабылакъым, бзэр зэхиIуантIэу, тхыгъэм къеджэгъуей, и мыхьэнэр гурыIуэгъуей ищIу къалъытэри. Абыхэм къащхьэщыкIыу, «КIуащым ди поэтикэм щIэуэ къыхилъхьа псори лъэзыгъэкIар инверсиерщ, – итхыгъащ Нало Заур. – Ар адыгэбзэм изэгъа къудейкъым. Абы ди бзэм и синтаксисыр иудыныщIэри къигъэщIэрэщIэжащ, япэм къемызэгъыу къалъытэу щыта жыIэкIэхэр хабзэ ищIащ, ар дыдэмкIи ди бзэм и лъэкIыныгъэр игъэбэгъуащ» [Налоев 1958: 33]. Налом и еплъыкIэм Къэрмокъуэ Хьэмиди арэзы техъуащ: «Инверсием и фIыгъэкIэ бзэм и къулеигъэмрэ и лъэкIыныгъэмрэ хохъуэ, абы и къуэпсхэм заукъуэдий, и лъынтхуэм лъыр нэхъ уэру щызежэ мэхъу – КIуащым и усэм щынэрылъагъущ ар» [Кармоков 1996: 291], – итхыгъащ абы.

Дэ дызэреплъымкIэ, КIуащ Б. хуэдэу инверсиер зыхуэгъэлэжьа адыгэ усакIуэхэм нобэр къыздэсым къахэкIакъым. Абы папщIэ усакIуэм псалъэхэр зэблигъэувыкI къудейтэкъым, атIэ а IэмалымкIэ и тхыгъэхэм ритмикэ хьэлэмэт ящIилъхьэрт. Апхуэдэ ритмикэр сыт щыгъуи уэрэд макъамэу шэщIа мыхъуами, КхъуэIуфэ Хьэчим зэрыжиIам хуэдэуи «быркъ-шыркъ къыхэбжьахъуэртэкъым» [Кауфов 2016b: 155]. Пэжщ, Нало Заур гу зэрылъитауэ, КIуащым и бзэр гугъут, инверсиер къызэригъэсэбэпымкIэ Маяковский Владимир и тхэкIэм пэблагъэу и усэбзэр, езы Налом и псалъэкIэ жыпIэмэ, «эмоциональнэт» [Налоев 1958: 32]. Дэтхэнэ тхакIуэ, усакIуэми хуэдэу, БетIали къемыхъулIа сатырхэри, нэщIыса мыхъуа рифмэхэри иIэщ, ритмикэр щызэпыуди къыхохуэ, ауэ абы и усыгъэм «быркъ-шыркъи», «быргуэ-сыргуи» дыщрихьэлIакъым.

НэгъуэщI зыми къытеувыIэпхъэщ: КхъуэIуф Хь. зэрыхуигъэфащэмкIэ, «КIуащым и ритмэхэр абы литературэм нэхъ зыщрита зэман дыдэм гъащIэр щIиупскIэу, зэщхьэщихуу къежьа, куэдыщи дэмыкIыу дуней псор зэщIэзыубыда, и пIэм изыхуа «рок» музыкэ лIэужьыгъуэм (къыхэзыгъэщар дэращ. – Хь.Л., Б.Ф.) генез къуэпс щэху гуэрхэмкIэ пыщIащ» [Кауфов 2016b: 122]. АбыкIэ тегъэщIапIэ ищIри усакIуэр Германием щыщыIам «рок-джаз» макъамэ лIэужьыгъуэр зэхихынкIэ, дихьэхынкIэ хъуну щытауэ зэрыхуигъэфащэрщ. «Джаз музыкэр КIуащым и мыхьэрэму щытауэ урегъэгупсыс, – етх абы, – «ДжонитI» поэмэм а музыкэ теплъэгъуэхэм американхэм я псэукIэм щаIыгъ увыпIэр мызэ-мытIэу къызэрыхэщым – щIэнэкIагъэ хэлъу (къыхэзыгъэщар дэращ. – Хь.Л., Б.Ф.): а зэманым абы нэгъуэщIу утепсэлъыхьыну гугъут. <…> Зауэм и гурым макъыр, и ритмэ чэтхъар, и музыкэ къуабэбжьабэр, быргу-сыргур «ДжонитIым» «къызэрыщыIур» джаз макъамэ гуэрым къыпыхъуреикIам, «рокым» ижь къыщIихуам хуэдэщ [Кауфов 2016b: 123, 124]. Мыпхуэдэ еплъыкIэм щхьэусыгъуитIкIэ арэзы дытехъуэркъым. Япэрауэ, КIуащыр «щIэнэкIагъэ хэлъу» зытетхыхьа макъамэ лIэужьыгъуэм езыр дихьэхыу щытауэ фIэщ щIыгъуейщ, езыр дэзымыхьэх макъамэ мотивхэри и усэхэм я ритмикэм лъабжьэ хуищIынкIэ Iэмал иIакъым. ЕтIуанэрауэ (нэхъыщхьэр мыращ), КхъуэIуфэм къыхигъэщ «ДжонитI» поэмэм и гъэпсыкIэ-ухуэкIэм укIэлъыплъмэ, укъыщеджэкIэ и ритмикэм ущIэдэIумэ, «быркъ-шыркърэ» «быргуэ-сыргуэрэ» хэлъын дэнэ къэна, абы и сатырхэр зыр зым кIэлъыпIащIэу псынэпсым хуэдэу йошкIурэх. Мис, зы щапхъэ, и IукIэр зэрыдахэм нэмыщI, образ телъыджэхэмкIи гъэнщIауэ:

Зыкъигъазэщ жьыбгъэм зэуи

Уэшхыр щхьэщихуащ,

Дыгъэр пшэм къыкъуэплъщ нэщхъейуи,

Фагъуэу къэнэхуащ.

Дыгъэ къухьэм пшэ сырымэу

Уафэр щIигъэнащ.

Щыблэ уари гъумэтIымэу

Куэдрэ гъынэнащ. [Куашев 1996: 227]

Къэтхьа едзыгъуитIым я ритмикэр шэщIащ, сатырхэр кIэух рифмэ къулейхэмкIэ гъэпсащ. Ауэ нэхъ куууэ зыхэплъапхъэр усэ гъэпсыкIэ фащэу абы хэплъагъуэхэрщ, сыту жыпIэмэ усэм и ритмикэр къэзыгъэщIыр ар зэрытха жыпхъэрщ, нэхъ тегъэчыныхьауэ жыпIэмэ – сатырхэм я кIуэцIкIэ ударенэхэр здэув щIыпIэхэрщ, хэIэтыкIа пычыгъуэхэмрэ хэмыIэтыкIахэмрэ я зэкIэлъыхьыкIэ хабзэхэрщ. Абы и лъэныкъуэкIэ убгъэдыхьэмэ, щапхъэу къэдгъэлъэгъуа едзыгъуэхэм я гъэпсыкIэм и схемэр мыращ:

U U / – U / – U / – U                              пир. 1-нэ пыч.[1]

– U / U U / –                                           пир. 3-нэ пыч.

– U / – U / – U / – U

– U / U U / –                                           пир. 3-нэ пыч.

U U / – U / U U / – U                             пир. 1-нэ, 5-нэ пыч.

– U / U U / –                                           пир. 3-нэ пыч.

U U / – U / U U / – U                             пир. 1-нэ, 5-нэ пыч.

– U / U U / –                                           пир. 3-нэ пыч.

 

Мыбдежым зэрыщынэрылъагъущи, дызыхэплъэ усыгъэр хорейкIэ тхащ, сатырхэм я кIуэцIкIэ ударенэхэр щIыпIэ хэхахэм (1, 3, 5, 7 пычыгъуэхэм) тоувэ, жыпхъэм и лэжьэкIэр зэщхьэщызыху пычыгъуэ лей къыхыхьэркъым е пычыгъуэ бжыгъэр иримыкъуу ритмикэр щызэпыуд, щызэхэкъутэ къэхъуркъым. Усэ сатырхэр, япэр стопаиплIу зэхэтмэ, къыкIэлъыкIуэр стопаищ хъууэ, апхуэдэ хабзэм тету зэкIэлъыхьащ.

КхъуэIуф Хь. «быркъ-шыркъыу» къилъытар «ДжонитI» поэмэм псалъэ къэпсэлъыгъуей куэд щызэтрихьэ пычыгъуэхэр арауэ къыщIэкIынущ, ауэ абы щыгъуэми ритмикэр къутэркъым, усэр зэрытха жыпхъэм ныкъусаныгъэ игъуэтыркъым. Абы къидэкIуэуи гу лъытапхъэщ, хамэбзэм къыхэкIа псалъэхэм, зэм езыхэм хуэдэ хамэбзэхэр, зэми усакIуэм и анэдэлъхубзэ псалъэхэр ягуидзэурэ, Iэзэ дыдэу икIи гъэщIэгъуэну рифмэ къазэрытрищIыкIыр. Уеблэмэ языныкъуэхэм деж псалъэхэр «игъэджэгуурэ» («жонглирует» къидгъэкIыу), мыхьэнэри (семантикэр) IэщIэмыхуурэ бзэм и зэфIэкIхэр нэрылъагъу тщещI. Зи гугъу тщIым и щыхьэту поэмэм и щIыпIэ зэхуэмыдэхэм къыхэтха пычыгъуэ зыбжанэ къэтхьынщ:

КъыIухьащ порт псор ежьууэ

Новый Орлеан,

Дунеижьым къикIыжауэ

Хы кхъухь «Индиан».

Къишэжат абы Европэм

Щызэуа дзэ гуп…

Куэд пэплъахэщ икъукIэ нобэм

Къахуихьын насып… [Куашев 1996: 231]

Хамэбзэ псалъэхэр къыхыхьами, мыбдежым, ищхьэкIэ къэтхьа едзыгъуэхэми хуэдэу, ритмикэр къэзылъахъэ щыщIэныгъэ гуэр хэплъагъуэркъым. Апхуэдэщ къыкIэлъыкIуэну щапхъэхэри:

ФIамыщI портым гъущI хъар кранхэр

Уафэм худоплъей,

ФIамыщI щIыфэу мыгъуэ къанхэр

Щолажьэр абдей.

Транспортерхэр гъущI уэрэдкIэ

Гъуахъуэхэу зэрошх,

ФIамыщI сабэр кIэ мыкIуэдкIэ

Уэшх етау къыщошх. [Куашев 1996: 232]

Инверсием бзэр зэхиIуантIэу, зэблишу къэзылъытахэм (е нобэкIэ къэзылъытэхэм) мыпхуэдэ жыIэкIэхэмрэ образ екIухэмрэ къагъэщIыныр къэгъэнауэ, абыхэм я художественнэ лъапIагъыр зыхащIэну е къагурыIуэну я творческэ къару илъу, я зэхэщIыкIми къитIасэу къыщIэкIынутэкъым. Псалъэм папщIэ, ер зи натIэ негрхэм я фэм и плъыфэри абыхэм я фэм дэкI гугъуехь мыухыжхэри зэхэшыхьа-зэхэухуэнауэ «фIамыщI щIыфэу мыгъуэ къанхэр» жыхуиIэ инверсиеу гъэпса щIагъыбзэ куумкIэ къэпIуэтэн щхьэкIэ, дауикI, КIуащ БетIалу ущытыпхъэт. Апхуэдэуи, «гъущI уэрэдкIэ гъуахъуэу зэрышх транспортерхэр» образ хьэлэмэтщ икIи щIэщыгъуэщ. Зыми хыумыгъэгъуэщэну КIуащым и хъэтIщ, и гупсысэ зэIущэкIэщ «кIэ мыкIуэдкIэ» жыIэкIэри – «кIэ имыIэу / ух имыIэу», «зэпымыууэ» мыхьэнэ зыщIилъхьар.

Нэрылъагъу зэрыхъуащи, БетIал и усыгъэ ритмикэм «рок»-ми «джаз»-ми я нэщэнэ къыхэдгъуэтакъым. Языныкъуэ щIыпIэхэм деж зи IукIэкIэ гугъусыгъуу пфIэщI псалъэхэр щызэтрихьэми, ахэр, япэрауэ, усакIуэм и щхьэзакъуэ хъэтIыр («идиостиль»-кIэ зэджэр) зыгъэнахуэхэщ, адрейхэм къахэзыгъэщхьэхукIщ, етIуанэрауэ, абыхэм къалэн щхьэпэ ягъэзащIэ – псынщIэрыпсалъэм и гъэпсыкIэм зэрыпэгъунэгъум и фIыгъэкIэ къеджэм и бзэм зрагъэужь, сатырхэм хэт макъ зэпэджэжхэм усэм и макъамэр яшэщI. А псом инверсие синтакисыр къыхыхьэжмэ, усыгъэр укъигъэуIэбжьу гъэщIэгъуэн дыдэ мэхъу. Мис, псалъэм папщIэ, тхыгъэ зэхуэмыдэхэм къыхэтха щапхъэ зыбжанэ:

ДыщэкIыу ди бжьыхьэр къэсакIэщ аргуэру,

Зэрехьэр акъужьым гъуэжь тхьэмпэхэр уэру… [Куашев 1996: 117]

 

Шым пэщхъыныр игъэхъуахъуэу

Уи щхьэгъубжэм сыныблех,

Макъ имыщIуэ си гур гъуахъуэу

НысфIыпхуокIуэ, фIэхъус къуех… [Куашев 1996: 128]

 

Дунеижьым Бэтэрэзым бэр щигъэзт,

Бийм яхуэзэм щысхь зымыщIэ блэ шэрэзт [Куашев 1958: 247]

 

Уэр мыхъуам, сыбгъэ дамэншэт.

Шыуаныншэ лъахъшт,

Жыг къута щIэгъэкъуэныншэт,

Шэншэу жэм шхуэл къашт… [Куашев 1996: 85]

 

КIуащ Б. и усыгъэр рифмэ хьэлэмэтхэмкIи къулейщ. Абы нэхъыбэрэ щигъэлэжьар кIэух рифмэ лIэужьыгъуэрщ, ауэ языныкъуэ и IэдакъэщIэкIхэр зэрыщыхьэтщи, усакIуэм IуэрыIуатэм и рифмэ ухуэкIэри IэщIыб ищIатэкъым: нэщIыса дыдэ мыхъуами, абы и кIапэлъапэ гуэрхэр усэхэмрэ поэмэхэмрэ къахощ. А Iуэхум ехьэлIауэ Нало Заур жиIам дэ арэзы дытехъуэркъым, нэхъ IупщIу къэбгъэлъагъуэмэ: «БетIал ди IуэрыIуатэм пэжыжьэщ – ар къэгъазэ имыIэу силлабо-тоникэмрэ кIэух рифмэмрэ хьэщыкъ ящIащ» [Налоев 1958: 31], – итхыгъащ абы. Мыпхуэдэ еплъыкIэр зэрыщыуагъэр къыхэдгъэщынымкIэ илъабжьэкIэ къэтхьыну щапхъэхэм шэсыпIэ драгъэхьэ:

 

Пщэдджыжь дыгъэр уи тафэм

 

 

Дыщафэ нуркIэ щоджэгу

[Куашев 1996: 19]

 

 

Унэ кхъахэм зэпхив Iугъуэу

 

 

Гъуэзыр щIым къыхех

                                                 [Куашев 1996: 255]

 

 

ПщIантIэр кхъэуэ щымщ,

 

Щылъщ унащхьэр къефыхауэ…

[Куашев 1996: 257]

 

 

Унэ пхашэхэр цIывынэщ,

 

КIуэцIыр ятIэ лъэгущ…

[Куашев 1996: 256]

 

 

Хьэ пхъэрахэу джазыр банэу

 

 

Бар жьантIащхьэм дэтщ…

[Куашев 1996: 246]

 

 

Iуащхьитхур зекIуэлIхэу щыхасэу

 

 

Хэку дахэм Марие щалъхуащ,

 

 

Гу хейкIэ зэ теплъэр еуасэу

 

 

Псэ хэтхэм нэхъ къабзэу къэхъуащ.

[Куашев 1996: 154]

 

IуэрыIуатэм и рифмэ ухуэкIэм и нэщэнэ гуэрхэр къыхэнами, КIуащ Б. и усыгъэм нэхъыбэрэ къыщыгъэсэбэпар кIэух рифмэм и лIэужьыгъуэ зэхуэмыдэхэрщ – рифмэ зэгуэгъумрэ зэблэдзамрэщ. Щапхъэ зыбжанэкIэ къэдгъэлъэгъуэнщ:

Рифмэ зэгуэгъукIэ тхауэ:

Дыхуейкъым топышэм хуэтпIыну сабий,

Жэщ жейхэр хэгъэщт зыщIхэр дощIыр дэ бий,

ШынэнкIэ гумащIэу къытхэткъым къикIуэт,

Жэуапыр къытхуилъхэм хуэфащэу ягъуэт. [Куашев 1996: 246]

 

Рифмэ зэблэдзакIэ тхауэ:

Уэ угуфIэм, сэ си жагъуэ!

Хэхъуэ, зыкъэтIатэ,

ПхуэзыщIын щыIэнкъым дагъуэ,

Уэ пхъэлъ псор гъэбатэ. [Куашев 1996: 108]

КIуащым и усыгъэм жыпхъэ зэхуэмыдэхэм я щапхъэ ущрохьэлIэ. УсакIуэм и поэмэхэр («ДжонитIымрэ» «Нэхумрэ») хорейкIэ тхащ, и усэхэм пычыгъуитIу зэхэт жыпхъэхэм (ямбымрэ хореймрэ) нэмыщI, нэхъ гугъуу къалъытэ пычыгъуищ хъу жыпхъэхэмкIэ тхахэри къахэбгъуэтэнущ, ахэр куэд дыдэ мыхъуми. Мис зы щапхъэ, амфибрахиекIэ тхауэ:

Бэчмырэ пащIабгъуэ, народым и къан,

Уи пшынэр бзэрабзэу къыдокIыр Нартан. [Куашев 1996: 106]

 

U – U / U – U / U – U / U –

U – U / U – U / U – U / U –

Къэдгъэлъэгъуа пычыгъуэри ар къызыхэтха усэр и кIыхьагъкIи амфибрахием и жыпхъэм йозагъэ. Ямбым и зы щапхъи къэтхьынщ:

ДыщэпскIэ лауэ щхъуантIэ фэхум

Щыхь нитIыр мащIэу холыдыкI,

Гу жан ищIауэ мазэ нэхум

Цыжьбанэм щIедзэ къызэрыкI. [Куашев 1996: 106]

 

U – / U – / U U / U – / U                        пир. 6-нэ пыч.

U – / U – / U U / U –                              пир. 6-нэ пыч.

U – / U – / U U / U – / U                        пир. 6-нэ пыч.

U – / U – / U U / U –                              пир. 6-нэ пыч.

Едзыгъуэр стопаиплI хъу ямбым и жыпхъэм иту тхащ, сатыр къэскIэ хэIэтыкIа, хэмыIэтыкIа пычыгъуэхэм нэмыщIкIэ, пиррихиер здэув щIыпIэхэри щызэтохуэ.

Ди къэхутэныгъэм кърикIуахэр къызэщIэткъуэжмэ, КIуащ Б. адыгэ усэм и гъэпсыкIэр зыужьыныгъэ лъагъуэщIэхэм зэрыхуиунэтIар наIуэ мэхъу. УсакIуэм лъэпкъ усыгъэр нэхъ ипэкIэ зыхуэхейуэ щыта IэмалыщIэхэр, гъэпсыкIэщIэ къызэрыхилъхьар абы и творчествэр зыджа критикхэми, щIэныгъэлIхэми мызэ-мытIэу къыхагъэщащ. Литературэдж, критик, усакIуэ Сокъур Мусэрбий зэритхамкIэ, «мыбы (КIуащ БетIал. – Хь.Л., Б.Ф.) и япэ сатырхэм езыр зыщыгъуазэ щапхъэхэм я джэрпэджэжыр зыгуэркIэ къецырхъа щхьэкIэ, щIэх къигъэлъагъуэу щIидзащ ди поэзиер зыщымыгъуазэ усэ гъэпсыкIэ. ЩоджэнцIыкIумрэ КIыщокъуэмрэ я дерсхэр къилъытэурэ, БетIал икъукIэ жан ищIащ адыгэ усэм и Iэпкълъэпкъыр, щIалэгъуэм и къару мылъытэкIэ ар иузэдащ, нэгъуэщI лъэпкъхэм я усэ культурэм и налъэ куэд анэдэлъхубзэм екIуу къригъэзэгъащ, псалъэ къызэрыгуэкIхэр сатырхэм къыщигъэщIэращIэурэ, усэ къэIуэтэкIэр икъукIэ щIэщыгъуэ ищIащ» [Цит. по: Кауфов 2016a: 156]. «Усэ гъэпсыкIэм и лъэныкъуэкIэ КIуащыр ЩоджэнцIыкIу Алийрэ КIыщокъуэ Алимрэ я лъагъуэм тетщ, – итхыгъащ Нало Заури. – КIуащым и тхыгъэхэм я сэбэпкIэ ди поэзием нэхъри зыщиузэщIащ силлабэ-тоникэм. КIуащым и тхыгъэхэр къулайщ ритмическэ ухуэкIэ зэмылIэужьыгъуэхэмкIэ» [Налоев 1958: 34].

КIуащ Б. лъэпкъ усэ гъэпсыкIэм хуищIа хэлъхьэныгъэр образ дахэхэмрэ егъэпщэныгъэ гъэщIэгъуэнхэмкIэ КхъуэIуфэ Хьэчим къиIуэтащ: «Абы (КIуащ БетIал. – Хь.Л., Б.Ф.) и кхъухьыр «псы хуэмым» (адыгэ усыгъэрщ зи гугъу ищIыр. – Хь.Л., Б.Ф.) къыщытехьам пасэрей парусникхэм е зи уэнжакъыжьым Iугъуэр кърицыцыкI пароходхэм иджырей крейсер къахэувам хуэдэт. Адрей кхъухьтетхэми поэзием и тенджыз лъагъуэхэр я гъуэгужь пэтми, щIэуэ къахыхьам псори зригъэплъыжат» [Кауфов 2016a: 156]. АдэкIэ КхъуэIуфэм пэжу къыхигъэщащ усакIуэм лъэпкъ усэ гъэпсыкIэм хилэжьыхьа дыдэр: «Литературэм и «псы хуэмыр» къигъэукъубейуэ тIысыжакъым КIуащыр. «Лыгъэр иридзащ» адыгэ усэхэм я фонетикэм, синтаксисым – псалъэ щхьэхуэхэр зэпыувэурэ, жыIэгъуэ, жыIэгъуэхэр псалъэуха зэрыхъу щIыкIэм. Зэи адыгэбзэм имылъэгъуа рифмэхэр абы щIигъужри, ритмэ зэпыхьэ-зэпыкIхэр, къикъуэлъыкIрэ къибыргъукIхэр, и кIэм нэсмэ, шэщIауэ, Iэпэ дэупIэ ямыIэу, зэужьу зэпыувэжхэр, усэм Iэпкълъэпкъ хуищIащ» [Кауфов 2016a: 157].

ИщхьэкIэ къэтхьа еплъыкIэхэм арэзы дытехъуэу, мыри щIыдгъужынут: КIуащ БетIал и хъэтIым езы усакIуэм и дуней лъагъукIэ, гупсысэкIэ гъэщIэгъуэным и мыхъур тегъэуэжащ. Абы и IэдакъэщIэкIхэр я купщIэкIи, зэрытха фащэкIи, зэрыгъэпса синтаксискIи зыпэбгъэув, зэбгъапщэ хъун нобэр къыздэсым лъэпкъ усыгъэм дыщрихьэлIакъым. Усэхэмрэ поэмэхэмрэ лъабжьэ яхуэхъуа Iуэхугъуэ къудейхэмкIи КIуащым и творчествэр адыгэ усыгъэм къыхэщхьэхукIащ. Адрей усакIуэхэми хуэдэу, ар литературэм сыт хуэдэ лъэхъэни къыдекIуэкI лъапIагъэхэми (хэкур, лъахэр гъэлъэпIэным, лъагъуныгъэм, пейзажым, н.) лъэIэсащ, ауэ темэ щIэщыгъуэхэр къыхигъэхьэкIэрэ лъэпкъ усыгъэм и гъунапкъэхэм зригъэубгъуащ. Апхуэдэхэм языхэзщ, псалъэм папщIэ «ДжонитI» поэмэм къыщиIэт Iуэхугъуэр – цIыхухэр лъэпкъкIэ, я фэкIэ, жылагъуэм щаубыд увыпIэмкIэ зэхэгъэж зэращIыр – «расизм» жыхуаIэр. КъызэщIэкъуауэ къэбгъэлъагъуэмэ, КIуащым и усыгъэр, хэгъэгу зэхуэмыдэхэм гукъеуэрэ бэлыхьу илъхэр сэтей къищIу, дунейм и щIыпIэ зэхуэмыдэхэм ялъэIэсащ. «ДжонитIым» нэмыщI, зи гугъу тщIы Iуэхугъуэхэр мыпхуэдэ тхыгъэхэми лъабжьэ яхуэхъуащ: «Хьэрыпхэм я лъэщэкIэ», «Самум», «Англичанхэр», «Феллахыр мэщакIуэ», «КэбакIуэхэр», нэгъуэщI зыбжанэми.

ИщхьэкIи къызэрыхэдгъэщащи, КIуащ Б. лирикэми лиро-эпикэми щылэжьащ, и усыгъэм жанр зэмылIэужьыгъуэхэм уащрохьэлIэ. Усэхэмрэ поэмэхэмрэ нэмыщI, балладэ, кантатэ, уэрэдыпкъхэр и Iэдакъэ къыщIэкIащ.

КIуащыр усыгъэм зэрыхуэIэкIуэлъакIуэм нэгъуэщI зы щэхуи хэлът – ар усэм и зэхэлъыкIэр, гъэпсыкIэр куууэ зыджа, IуэрыIуатэр зэхуэзыхьэсыжа щIэныгъэлIт. Художественнэ тхыгъэхэм нэмыщI, щIэныгъэ статья зыбжанэ итхыгъащ – «История собирания и изучения кабардино-черкесского фольклора», «30 лет собирания и изучения кабардино-черкесского фольклора», «Стихосложение нартского эпоса», «Строение кабардинского стиха» жыхуиIэхэр. Я псалъащхьэ къудейхэми къызэрыбжаIэщи, мы лэжьыгъэхэр лъэпкъ литературэ щIэныгъэм и зэхэублапIэм деж щытахэм, япэу гъуазэ хуэхъуахэм зэращыщым шэч хэлъкъым.

«СощIэр сэ: зыкъомым ягу срихькъым, / Ауэ сэ си гъуэгум срикIуэнщ», – щитхыгъат КIуащ БетIал и усэхэм языхэзым. ГъащIэ гъуэгуанэр кIэщIу къыхущIэкIами, усакIуэм и творческэ щIэиныр гъуэгу кIэншэкIэ лъэпкъым къыдогъуэгурыкIуэ, абы и тхыгъэ гъэщIэгъуэнхэмрэ купщIафIэхэмрэ адыгэ литературэм и хэлъхьэныгъэ нэс хъуащ.

Ди къэхутэныгъэм и кIуэцIкIэ дыкъызыхуэкIуахэр:

– КIуащ Б. адыгэ усыгъэм хамэ лъэпкъ, хамэ щIыпIэ мотивхэмрэ темэхэмрэ къыхигъэхьащ;

– абы къыхилъхьа инверсие синтаксисым лъэпкъ усэ гъэпсыкIэм и хабзэхэм зригъэхъуэжащ, усэ гъэпсыкIэм и IэмалыщIэхэр сэтей къищIащ;

– усакIуэм и IэдакъэщIэкIхэр къэбэрдей-шэрджэсыбзэм хэлэжьыхьащ, псом хуэмыдэжу абы и фонетикэм зрагъэужьащ, лексикэм зрагъэубгъуащ;

– IуэрыIуатэм и рифмэмрэ европей (кIэух) рифмэмрэ зэрызэдэлэжьэфыр, апхуэдэ гъэпсыкIэм усэм и ритмикэр нэхъ шэщIа зэрищIыр КIуащым и усыгъэм наIуэ щыхъуащ.

 

 

¹ Пиррихиер япэ пычыгъуэм мэув.

作者简介

L. KHAVZHOKOVA

Institute for Humanitarian studies – branch of the FSBSE «Federal Scientific Center ‘Kabardin-Balkar Scientific Center of the Russian Academy of Sciences’»

编辑信件的主要联系方式.
Email: lyudmila-havzhokova.86@mail.ru

F. BEYTUGANOVA

Institute for Humanitarian studies – branch of the FSBSE «Federal Scientific Center ‘Kabardin-Balkar Scientific Center of the Russian Academy of Sciences’»

Email: beytfatima@gmail.ru

参考

补充文件