CREATIVE INDIVIDUALITY OF SALIKH GURTUYEV

Full Text

ГУРТУЛАНЫ САЛИХНИ ЧЫГЪАРМАЧЫЛЫКЪ ЭНЧИЛИГИ

Бу илму иш малкъар поэт Гуртуланы Салихни чыгъармачылыкъ жолуну айныуун эм поэзиясыны баш темаларын, назмучуну энчи хаты тюрлене баргъанларын туура этеди. Аслам эс поэтни суратлау эм кесамат сезимлери дуния эм жамауат халлагъа не кёзден къаралгъанларына бурулады.

Фахмулу поэт, белгили тилманч Гуртуланы Салих малкъар литературагъа ХХ ёмюрню 60-чы жылларында келгенди: тарых магъаналы тюрлениулени заманында, совет адабиятда суратлау эсге, эрттеден келген сезимлеге жангы кёз къарам туугъан кезиуледе. Халкъ Ата журтуна къайтып, адабият таукел айнып, «халкълыкъ», «от жагъа» деген ангыламла миллет жашауда толу магъаналарын алып башлагъан заман. «Гурту улуну назмулары ала жазылгъан заманны шарт кёргюзтюрге болушадыла. Аны поэзиясыны ниетлери кёп тюрлю тин сезимлени – адамланы ич дунияларындан башлап, патриотлукъ, жамауат кертичилик дегенча ийнаныуланы ачыкълайдыла» [Кулиева 2003: 159]. Социалист ийнаныула поэтни чыгъармаларында толу ниет магъана аладыла, аны лирика эм миллет сезимлери бла байламлы боладыла. Ата журтха сезими, миллети бла бирлиги суратлау амалла бла белгиленедиле. Аны чыгъармаларында туугъан жерине кертичилик шартла ХХ ёмюрде болгъан ишле (Уллу Ата журт уруш, малкъар халкъны сюргюн азап сынауу (1943-1957) аны бла бирге поэтни жюрегине тынгысызлыкъ салгъан жашауну бюгюнню тюрлениуле бла байламлы (миллетни ниет ырысхысы учузлана баргъаны) уста сыфатлау амалла бла кёргюзтюлюнедиле. Миллет энчиликлени ачыкълауда «табийгъат белгиле бла» кенг хайырланады (Тбилисге эм Мажаргъа, Зелена Гурагъа аталгъан назмула, анасына жораланнган эм башха чыгъармала). Илму ишде Гуртуланы Салихни поэзиясында баш магъаналы белгилени («сары атлы», «терек», «тау») ачыкъ этиуге эм аланы къарачай-малкъар халкъны ниет-эстетика ийнаныулары бла байламлыкъларын кёргюзтюуге аслам эс бёлюнеди.

Гуртуланы Солтанбекни жашы Салих 1938 жылда Къабарты-Малкъар республиканы Акъ-Суу элинде туугъанды. Аны сабийлиги Кавказ тауладан узакъда кёчгюнчюлюкде ётгенди. Салих гитчелей, тамата къарындашы Салим бла бирге атасындан ёксюз къалып, анасыны къолунда ёсгенди.

Гурту улуну поэзиясында анасына сюймеклиги, анга сый-ыспас бере билиую энчи жерни алады. Ол сезим поэтни жюрегине анасыны тёзюмлюгю, таукеллиги, чыдамлыгъы бла бирге келеди, аны суратлау дуниясын кенг да, бай да, кёп тюрсюнлю да этеди.

Гурту улу отуздан артыкъ назму китапны, юч пьесаны, литература эссени эм романны авторуду. Андан сора да поэтни къалам къарындашларыны чыгъармачылыкъларыны эм жазыу ишлерини юсюнден жазгъан статьялары да энчи китап болуп («Жулдузла жарыгъы») эм Минги-Тау журналда да басмалана тургъандыла. Башха миллет литератураланы ийнакъларыны чыгъармаларын ана тилибизге кёчюргенди. Былайда Шота Руставелини «Къаплан тери кийген батыр» деген дуниягьа айтылгъан поэмасын, Пушкинни «Евгений Онегин» деген романын, Лермонтовну «Къачхынчы» атлы дастанын, Сергей Есенинни, Константин Симоновну, Евгений Евтушенкону, Николай Рубцовну, Саламея Нерисни, Павло Тычинаны, Григол Абашидзени, Коста Хетагуровну дагъыда кавказ миллетлени кёп къалмай барысыны да айырма назмуларын айтыргъа боллукъду. Автор кеси айтханнга кёре, битеу тилманчлыкъ ишинде бек багъалыгъа Шота Руставелини «Къаплан тери кийген батыр» деген поэмасын бла Пушкинни «Евгений Онегин» атлы романын санайды. Руставелини, болгьаныча, оналты жикли шаири, Пушкинни да, кесиндеча, Онегинни сонети деген ёлчеминде кёчюргенди. 1983 жылда Мюнхенде Руставелиге аталгъан конгрессде кёргюзтюлген 114 кёчюрмеден эм игиге малкъарлы поэт Гуртуланы Салихни кёчюрмеси саналгъанды. Лингафон бла тынгылап, кёчюрмени бла поэманы Шота Руставели жазгъан формасына (гыллыуу, ёлчеми) толу келишгени белгиленнгенди. Малкъар адабиятны тарыхында ол махтаулу иш поэтни фахмулулугъуну энчи белгиси болгъанлай къалады. Белгили жазыучу, алим Тёппеланы Алим, кёчюрмечилик усталыгъына багъа биче, былай чертеди: «Салих Шота Руставелини «Къаплан тери кийген жигит» деген поэмасын кёчюреме дегенде, кёпле сейир эте эдиле аны таукеллигине. Ол, Руставели бла тенг болуп, хорламгъа жетеригине ийнаннганла аз эдиле. Энди уа, кёп жылла озгъандан сора, туура болгъанды – аллай жигитликге жаланда чыгъармачылыкъ фахмусу бийик болуп къалмай, ич дуниясы кертиликге къуллукъ этген адам таукелленирик эди… Салих Шота Руставелини кёчюргенден башха ана литературада бир зат этмей къойса да, аны анга кёп жылланы салгъан къыйыны тамам эди, аны атын малкъар халкъны ниет тарыхыны бек сыйлы бетине жазаргъа»¹.

Гуртуланы Салих Къабарты-Малкъар Республиканы халкъ поэти, Къарачай-Черкес Республиканы халкъ поэти, «Гюржюню ара шахары Тбилисини сыйлы инсаны» деген сыйлы атлагьа тийишли болгъанды, КъМР-ни маданиятыны сыйлы къуллукъчусуду. Ол Украинаны Винница областыны Желюк атлы литература саугъасыны, Къабарты-Малкъарны Культура министерствосуну литература саугъасыны лауреатыды. Анга Гюржю Республиканы Парламентини Сыйлы грамотасы да берилгенди.

Гуртуланы Салихни жашау эм чыгъармачылыкъ жолуну юсюнден бир къауум статья барды. Алада алимле, поэтле, жазыучула (Толгъурланы З., Тёппеланы А., Мусукаланы С., Башиланы С. эм башхала) назмуларына, поэмаларына кесамат эм ыспас сёзлерин айтадыла. Алай жарсыугъа, поэтни чыгъармачылыгъына энчи жораланнган тынгылы илму ишле аздыла. Ол себепден бу статьяда бизни баш борчубуз – уллу сыйы болгъан, фахмулу малкъар поэтледен бири Гуртуланы Салихни бир къауум чыгъармаларыны энчиликлерин белгилерге, авторну кёз къарамын ачыкъларгъа.

Башында белгилегенибизча, Салихни жазыу иши 1960 жыллада башланнганды. Аны «Эрттен» деген биринчи китабы 1961 жылда чыкъгьанды. Жаш поэтни къууанч сезимлери, жашаугъа сюймеклиги ачыкъланады; туугъан жерине халаллыгъы, миллет энчилигин уста белгилеу («Туугъан жериме», «Кавказым») шарт эсленеди. «Сарычач къызчыкъ», «Университет», «Студент общежитде» деген назмулада жашлыкъны ич дуниясы, биринчи сюймекликни зауукълугъу суратланады. Заманны излемине кёре, чакъырыугъа бойсуннган назмула да тюбейдиле.

Салихни биринчи китабыны ызындан чыкъгъан назму китапланы – «Ныхытла», «Кюн ортасы», «Къонакъ этигиз», «Тёрт алма терек» суратлау амаллары энчидиле.

– Жерме!

Юсюмде тауум, тарым да,

Ташым, агъачым, кырдыгым, кёгюм –

Мен барын кётюреме, тарыкъмай,

Кёп кере аман этсе да кёлюм [Гуртуев 1974: 68].

Табийгъат белгилени тынгылы хайырланнганы жашау кертиликни толу, терен кёргюзтюрге болушады. Адамны жюрек сезимин бла табийгъатны шарт болумун бирге ушатыу поэтни суратлагъан сыфатларын ачыкъ да, магъаналы да этеди. Битеу алып айтханда уа, ала чыгъармада лирика жигитни ниет излемлери бла бирге жашау кертиликни ёзеги болуп келедиле.

Сёз ючюн, поэтни лирикасында тay – анстан хайырланылгъан белги тюйюлдю: ол малкъар миллетде тёрели таукеллик, ёхтемлик эм махтау деген магъанада жюрютюледи. «Tay, мен санга къарындаш болаллыкъмамы...» деген тизгинде авторну терен философия кёз къарамы ачыкъланады. Ол жаны бла Гуртуланы Салих жигитлерини биргелерине болгъанладанды – ушакъда, оюмда, эсде; ала бла бирге къууанады, жарсыйды, къайгьы этдирген соруулагъа жууап излейди – неге да жан салыргъа итинеди.

«Табийгьат болумлагьа бла шартлагъа жан салыу тёре битеудуния поэзияда эрттеден жюрюйдю, – деп жазады белгили алим Толгъурланы Зейтун. – Малкъар литературада да эртте тохташхан тёреди. Хар фахмуну чыгъармачылыкъ ишине эн салгъанча бир затды ол. Салихни поэзиясында мюлк-ырысхыны хар ёзеги, кёз кёрген, кёрмеген да хар илишаны, жердеги, кёкдеги да, адамлача жарсый, къууана да биледиле» [Толгуров 2008: 14].

Кишиге айталмайма кюйгеними.

Хауа кёреди, кёк да кёреди, жер да...

Жазыучуну назмуларында, малкъар поэтлени асламысында да таш, тау, терек эм башхала – бош айтылмайдыла: таулу адамгъа тау деген да, терек деген ангыламла жаланда кеси магъаналарында жюрюген шартла тюйюлдюле. Лирика жигитни жашауун табийгъат бла тенглешдириуюню да магъанасы уллуду. Ол энчилик хар поэтни чыгъармачылыгъында да эсленеди. Сёз ючюн, Къулийланы Къайсынны назмуларында таш – жигитликни, ётгюрлюкню, тёзюмлюлюкню белгисиди, Мокъаланы Магометни назмуларында уа – акъылманды, билгичди («Айт манга, таш, недеди мени терслигим?»). Терекни сыйлы кёрюп, аны кючюне ийнанып, адамла тилеклерин айтып, дууаларын эшитдирип, кёпле суратлагъандыла. Малкъар поэтлени чыгъармаларында ол тёреге окъуна айланнганды (Гуртуланы С. «Тёрт алма терек», Къудайланы М. «Нартланы тереклери»). Дунияны башха халкъларындача, малкъарлыланы бла къарачайлыланы жан салыу тёрелеринде сыйлы терекле энчи жерни аладыла. Ала миллет адет-тёрелени ёзеги болгъан затладыла. Малкъарда, сёз ючюн, Раубазы, Жангыз терек неда Къарачайда – Джашау тереги, Джангыз терек.

Кёп жылланы ичинде поэзияны жаратылыу эм ёсюу тёрелеринде къарачай-малкъар поэтлени кеслерини кенг бутакълы суратлау системалары къуралгъанды. Халкъ чыгъармачылыкъда сакъланнган, тарых эм жигитлик жырлагъа, таурухлагъа, нарт таурухлагъа, жомакълагъа кирген суратлау белгиле поэзиягъа артда келген жангы тёлюлени чыгъармачылыкъларында кеслерини жерлерин тапхандыла. «Tay», «таш», «терек» дегенча табийгъат бла байламлы белгиле малкъар поэзияда эркин хайырланыладыла. Гуртуланы Салихни «Тёрт алма терек» деген чыгъармасы мамыр жашауну уруш юзген ачылыгъыны юсюнденди.

«Терек бахча болур мында,

Буз тюймесе, ёсерле да.

Салим татыр алмасындан,

Биргесине – нёгери да…

Жашым – Салим бла бирге

Кюч алсын, кюч алсын терек!» [Гуртуев 1978: 81-82] –

поэманы баш жигити Солтанмек, биринчи сабийине атап, терек орната туруп, уруш жетип келгенин сезмей эди. Авторну философия оюму, кёз къарамы, ниети лирика жигитни сёзлеринде толу ачыкъланадыла.

Табийгъатны шарты – терек – жашау илишанча берилиу бла чекленмейди. Ол жашауну жюрюшюню тохтамазлыгъын, аны ёмюрлюгюн ачыкълагъан белгиди. Салихни поэмасыны жигити Солтанмекни сабийлерине аталып орнатылгьан терекле жашауну бла аланы къадарларыны кюзгюсюча ангылашынадыла: тёрт алма терек – сабийлени санына кёре – жашауну ёлюмсюзлюгюн кёргюзте, уруш кюйдюрген жерде ёседиле.

Авторну суратлау шартларыны бири – сары атлы – тёречини неда жакъчыны сыфатында келеди. Кеси да, чыгъарманы муратына кёре, тюзлюкню, халаллыкъны, таза ниетни юлгюсюдю.

Мен – бир мингни келечиси,

Ол а – саппа-сау дунияны,

Жерими кюню, кечеси

Бет тюрсюнюдюле аны [Гуртуев 1978: 79].

«(Быллай) сёзлени («сары атлы» дегенча сыфат – У.Ф.) тинтгенде, аны ич тюрсюнлери, тилден тышында лексика магъанадан эсе, миллет маданият энчиликлерин толу ачыкълайдыла. Миллетни оюм этиуюн, дуниягъа къарамын ачыкълагъанда, аны тилинде жюрюген «акъыл дуниясын» къураргъа тюшеди. Былайда миллетни философия оюмларыны энчиликлери эсге алыныргъа керекдиле. Ол заманда тилде миллетни кесини «философия излемлери» къалай ачыкъланнганларын толуракъ кёрюрге боллукъду» [Бижева, Улаков 2011: 261-262]. Къарачай-малкъар тил маданиятда жюрюген эм анда орналгъан, сёз ючюн, жаралы таш дегенча [Узденова 2009] бир къауум сёз тутушланы юслеринден алай айтыргъа боллукъду.

…Сары атлы кёрюннгенде, жер уянып, айбат болуп башлайды, къаяла, ауушла араларында жаяу жолчукъла жарыйдыла. Поэмада тюрлю-тюрлю жашау болумла турушунлай суратланадыла, табийгъатны ариулугъун сюйген, багъалагъан адамны сыфаты да кёргюзтюлюнеди.

Табийгьат жаланда адамны къууандыргьаны бла чекленип къалмайды: ол кёп тюрлю сезимлени тамырландырады, сууукъ толкъун ургъан кибик, адамны жарсытхан да этеди. Поэмада уруш табийгъатны улугъаныча эшитиледи:

О, жыйырма бла экинчи июнь…

Танг белги тay башларында уюду.

Къарангы къанатларын жерге ийди,

Уку да ашыгъып кирди уягъа [Гуртуев 1978: 86].

Назмуну биринчи тизгинлери окъуна жамауатха уллу къыйынлыкъ келе тургъанына сагъайтадыла. Поэма башха малкъар поэтлени чыгъармаларындан энчиди: сюжет ызыны кенглиги бла окъуучуланы, адабиятны тинтген алимлени сагъышландырырчады. Жанр жаны бла алып айтханда, «Тёрт алма терек» лирико-философия чыгъармады. Поэтни лирика жигити келир кюнле ючюн, сабийле тынч ёсюп жашар ючюн, къарлы тау башланы ташлары сакъланып, алма терекле чагъып турур ючюн, жанын аямады. Ала бары да ёмюрлюкню эм жашауну белгилеридиле. Поэманы къуралыууна жырла («Салимни алма терегини жыры», «Салихни алма терегини жыры» эм д.б.), ырысла («Къурманкъыз юйге чабаргъа сюйдю, аякъларын алалмады», «хар зат кеси жеринде тюйюл эди»), кюч берип, чыгъарманы жюрюшюн тири этедиле.

«Алма терек» деген сыфат башха жазыучуланы чыгъармаларында да тынгылы белгиледен бириди. Сёз ючюн, Зумакъулланы Танзиляны «Алма терегинде» акъ чагъып, кёгет этген тереклени ичинде саргъалгъан терекни кёрюп, поэт аны жангыдан чагъаргъа умутланып, аякъ тиреп кюрешгенини юсюнден хапарлайды, ызы бла терекни аугъаны, жанып, жылыу бергени ачыкъланады (…Ахыр жылыуун да бизге бере, / Кюйюп, суууп къошулады кюлге, / Манга тюшсе эди алай ёлюрге!). Анга кёре, Бабаланы Ибрахимни «Терекни юсюнден балладасында» терек, адамланы къууандырыр ючюн, жел бла къазауат этеди. Алай бла мамырлыкъ бла игилик, бир сыфатха жыйышдырылып ачыкъланадыла. Анга ушаш, адам дегенинг мамырлыкъны къоруулап, игиликге итинирге борчлуду, деген оюмну белгилейди поэт. Созайланы Ахматны «Терек ауду» деген назмусунда белги – «Кёп къанатлы уясыз къалды – терек аугъанды».

«Хар инсанны ташы, жулдузу болгъаныча, поэтлени, жазыучуланы къадар тереклери бла бирге чыгъармачылыкъ тереклери да боладыла. Ол чыгъармачылыкъ терек, ёсе, кенгере келип, сора айныууна бла ёсюуюне чек салып, андан ары бармай, тохтап да къалады. Не айтыр кереклиси барды: поэтни фикирине бла оюм, жюрек тазалыгъына, къайгъырыууна кёре болады тереги да, – тереги кёкге, жулдузгъа итиннгени тохтамаз ючюн, поэт чыгъарма­чылыкъ рухийин бла жамауатны аллында жууаплылыгъын унутургьа керек тюйюлдю» [Толгуров 2001: 22], – деп жазады Толгъурланы Зейтун.

Гуртуланы Салих поэма жанргъа усталыгъы болгъан поэтледен бириди. Аны поэмаларында баш жерни урушну темасы алады. Совет Союзну Жигити Байсолтанланы Алимге жораланнган поэма ёлгенлеге, кеслерини жанларын мамыр жашау ючюн жойгъан битеу уланлагьа да аталгъан чыгъармады дерге боллукъду.

Поэманы къуралыуу да жангыды, аны сахна чыгъармагьа ушатхан илишанларына эс бурурчады:

– Сен кимсе, Алим?

– Анамы тынчлыгъы.

– Сен кимсе, Алим?

– Къызны кёл тансыгъы.

– Сен кимсе, Алим?

– Сабийни кюллюгю.

– Сен кимсе, Алим?

– Жерни эркинлиги [Гуртуев 2013: 517].

Ол фикирге аны «Чечен уруш» деген чыгьармасы да шагьатлыкъ этеди.

Поэма жашау кертиликни кёргюзтеди. Халкъгъа уруш сынатхан къыйынлыкъланы суратлай, низамсызлыкъ уллу ачыуну сылтауу болгьанын ачыкълайды. Чыгъарманы магъанасы бушуулу, тили шатык, суратлау кючю тынгылы, къуралыу жиби тизгинлиди.

Гуртуланы Салих жашауну толу суратлагьан поэтди. Ол кесини чыгъармаларында бушуу болумлагьа аслам эс бурады. «Гуртуланы Салихге «уруш» деген сёзню магъанасы энчиди, – деп белгилейди жазыучу Хачим Кауфов. – Ол огъурсуз сёз бла аны атасына тансыкълыгъы байламлыды. Жигит чечен халкъгъа уруш келтирген къыйынлыкъланы да поэт уллу ачыунуча кёргюзтгенди».

Малкъар миллет уруш чекдирген зарауатлыкъдан тышында кёчгюнчюлюк азабын да сынагъанды. Аны юсюнден тарыхчыла [Сабанчиев 2004; Тетуев А. 2020] да жаза келгендиле. Бу тема бла байламлы къарачай-малкъар тилни тинтген алимлени илму ишлеринде да талай магъаналы шарт эсленеди, сёз ючюн, сюргюннге жораланнган халкъ жырланы тил байлыкълары [Кетенчиев и др. 2020]. Гуртуланы Салих да кёчгюнчюлюкге энчи эс бургъанды – аны ачыуун кеси сынагъанды жерлешлери бла бирге. Салихни кёчгюнчюлюкню юсюнден поэзиясы къара кийген чыгъармачылыкъды, жюрегин инжилтген сагъышды. Ол жалгъан дау аны халкъына къара тамгъа тюшюрген къайгъырыудан толуду. Халкъыны туугъан жеринден айырылгъаны, сюргюнню ёлчемсиз къыйынлыгъы аны чыгъармачылыгъында уруш тема бла бир сатырдады. Ол затла уа фахмулу поэтни поэзиясына мудах ён бергенлей турадыла. 80–90-чы жыллада сюргюнню юсюнден керти сёз айтыргъа онг табылгъанда, поэт кесини жюрекге сыйынмай тургъан сагъышларын, таркъаймагъан жарсыуун тынгылы кёргюзтеди.

8-чи Март, къайгъылы тюйюл халкъ,

Урушчула бузгъан эдиле аны.

Ийнекле да отлай эдиле бир сакъ,

Тынчайтмай эди заман да аланы.

1944 жыл. 8-чи Март [Гуртуев 1988: 219]

Таула солуйдула, тылпыулары – булут.

Тарыкъмай кётюредиле къарны, бузну.

Онюч жылны къурулай тургъан баула

Жиляуубузну этгендиле барыбызны

Ётюрюк хапар, оспар акъыл… [Гуртуев 1988: 221].

Бу назму тизгинле жазыучуну «Келген жолум» (1988) деген китабындандыла. «Поэтни бу китабы… чыгъармачылыкъ ишини ёзегиди, – деп жазады белгили алим, филология илмуланы доктору Башиланы Светлана, – халкъыбыз сынагъан къыйынлыкъланы теренден суратлагъан чыгъармаладыла. Нек дегенде, бу китапдагъы назмула бир бирлери бла алай байламлыдыла – оюм, ниет жаны бла айтханда – алагъа энчи чыгъармаладыла дерге болмайса. Китапны аты да анга шагъатлыкъ этип турады: лирика жигит кесини ёз жолун башха – тынч, ташсыз, айланчсыз – жолгъа алышмайды, сатмайды, кесини бийик муратына кертичилей къалады» [Башиева 1988: 5]. Китапны бёлюмлери («Сынау», «Нёгерле ышыгъында», «Кёк бла жер», «Тансыкъ тюшлерим») бир бирлери бла байламлыкъда, къыйынлыкъланы толу да, тынгылы да ачыкълайдыла.

«Сынау» деген назму къауумну магъанасы теренди. Игиликни бла аманлыкъны, терсликни бла тюзлюкню юсюнден поэтни сагъышыды:

Байлыкъгъа терилмедим, сукъланмадым;

Ырахат келсе, болады жаз кюнюм,

Мюлк – ол ёмюрлюк болуп да къалмайды,

Ёмюрлюкдю ата жерими кюлю.

Байлыкъгъа терилмедим, сукъланмадым… [Гуртуев 1988: 52].

Уллу дунияны ачыулары, жарсыулары тынгысыз жюрекни сагъайтадыла. Аны назмулары («Японияда ёксюзлеге», «Америкада юйсюзлеге» эм д. б.) адам жюрекни титиретедиле.

Поэтни лирикасында жылдан-жылгъа чыгъармадан чыгъармагъа суратлау сёзю, фахмусу кючлене барады. Аны жюрек тынгысызлыгъы ана тилини сакъланыуу бла байламлыды. «Ана тилинг – бетинги белгисиди, эсинги да» неда «Тили этеди гитче халкъны уллу», – деп чертеди Салих. Ол затла поэтни терен философия оюмун ачыкълайдыла.

Поэтге къадары ичирген суу кёп тюрлюдю... алай анга жашау тежеген сынауладан ётерге кюч-къарыу анасыны сюймеклиги бла бериледи. Салихни поэзиясында анасына жораланнган тизгинледен энчи жылыу урады.

…Анам, кёзлеринге къарайма сени

Келир кюнлерими кёре алада,

Ёсдюм, не кюнюнгде да ала сюйюп

Къарамагъан кюнню кёрмедим анда.

Анам [Гуртуев 1988: 94].

Поэтни чыгъармачылыкъ ишинде жанр формаланы тюрлю-тюрлюлерине тюберге боллукъду. Поэзиясында элегиялагьа, сонетлеге тынгылы эс бурулады. «Бизни поэзиябызда жашау, сезим кюрешни теренлигин сонетни кючю бла ачыкъларгъа Салих биринчи атлам этгенди. Алай атлам, биринчи болса да, жетишимлиди. Поэтни сонет минчакъларыны темасы сюймекликди. Адамны жюрек жарсыуун, тюрлю-тюрлю сезимлерин ачыкълауда биринчи малкъар сонетле, биринчи сынауча къалмай, малкъар поэзияны лирика мадарларын айнытырыкълары баямды» [Толгуров 2018: 8], – деп чертеди Толгъурланы З.

Алай болса да, эм алгъа Гуртуланы Салихни поэзиясы кертилиги бла, магъана энчилиги бла окъуучуну эсин кесине бийлейди. Жашау жолну къыланчларында, дунияны тюрлениулеринде жаланда жангыз ийнаныуу, таянчагъы Адам улу болгъанлай къалады. «Бет ырысны алты къагъыты» деген поэмада Салих ахшылыкъ эте билиуню ниет ырысхыгъа санайды, не тюрлю жашау болумлада да адам адамлыгъын сакъларгъа керекди деп юйретеди.

Фикир, оюм жаны бла алып къарасакъ, ол поэма «жангы чыгъармача окъулады, жашауну къууатын, намысны бийиклигин, инсанны жюрек халаллыгъын кёргюзтюрге итинеди» [Узденова 2009: 55].

Поэманы хар бир бёлюмю авторну кесини кёз къарамын, сезимлерин, ангыламын – «Бет», «Намыс» деген фикирлени кенг, терен кёргюзтеди. Алтынчы къагъытны магъанасы («Бетни къайгъырыуу») адамлыкъны битеу белгилерин жыяды. Хар къагъыт биреуге багъышланады. Поэманы баш оюму – адамны жер юсюнде жумушу, аны къадары ючюн къайгъырыууду, ол кимге да борчду демекликди.

«…Дуния бюгюнлюкде да тынч тюйюлдю. Огъурлулукъну бла огъурсузлукъну орталарында къазауат къызгъанлай турады. Ала эки дуниядыла. Огъурлулукъ, айхайда, хар заманда болуучусуча, кесини къанатларын кереди, аны къушу учуп айланады. Алай аны жараларындан акъгъан къан жерибизни ариу бетин чечек таплы этеди... – быллай фикир сёзле бла башланады Гуртуланы Салихни «Мудах кёк» деген поэмасыны тогъузунчу башы. – Кюрешни иши къоранчсыз болмайды. Алай дуния тёресин артха бурургъа амал жокъду. Ол тёре – огъурлулукъну хорламлы жолуду» [Гуртуев 2013: 539-540].

Поэма асламысында монологча жазылгъанды. Урушну юсюнден эсгериулеча къуралып, миллионла бла жоюлгъанлагъа жораланнганды.

Тарых шартланы хайырланып, жашауну терен ачыкъларгъа итиниую Салихни энчиликлеринден бириди. Урушха къатышып, жигитлик этген миллетге 1944 жылда терс дау тюйрелгенини юсюнден Салих тынгылы хапар айтханы да анга шагъатды.

Аны бла бирге Ата журтуна, халкъына сюймеклик поэтге таукеллик, кюч, ёхтемлик да береди, игиликге ийнаныуун сууутмай:

Кёпле махтагъандыла сени, Малкъар!

Орамларынг тардыла, кёлюнг а – кенг.

Тауларынгда тюрленмей турады къар, –

Ниетингча, ол да тауларынга тенг.

Жолларынг эркин болуп, кёлюнг а – тар

Болур кибик жашадынг онюч жылны.

Алданмадынг къысха акъылгъа, Малкъар,

От жагъангда къурумагъанды жылыу… [Гуртуев 1988: 223].

«Къадар поэтни дунияны кёп узакъ жерлерине элтгенди (Тбилисини кёгюню чууакълыгъын кёргенди, Польшада Зелена Гураны хауасын тогъугъанды), алай къайда да ол, булутланы аны туугъан жерине баргъанларына къарап, ата юйюню жылыуун сезип тургъанды» [Узденова 2010: 565].

Тбилисини кёгю бек

Ариу кёрюнеди манга,

Басхандагъы назы терек

Кёклюгюн бергенча анга.

Уллу жулдузладан толу

Тбилисини кечеси,

Кесине кёреди таулу

Халкъымы бир келечисин.

Жарыкъдыла ол жулдузла,

Гюржюлюню кёзлерича.

Кёкге къарай, жол тауусхан

Тауланы кезлеулери.

Тбилисини кёгю [Гуртуев 1998: 422-423]

Бу тёшле таныдыла мени, ёрле,

Атлашы да тюрленмеди назмуму:

Минги тауну нарат тийресин кёрген –

Алайы сунуп къоярыкъды муну.

Къарт булутланы къой сюрюулени баугъа

Тыйгъан кибик, къалынды огъарысы.

Минги тау тийресине тансыкъ болгъан –

Былайны назыларына къарасын.

Зелена Гура [Гуртуев 1998: 432]

Заманны барыуу, тарыхны атламы жандауурсуздула. Поэтни сынамлы фахму сырында – 1944-1956 жылланы къыйынлыгъы, къазауатда ёлгенлеге кюйю. Кёз аллында уа – башха ачыула:

Заман, боран бюкген тереклей бола,

Бермейди кырдыкны жашил татыуун.

Ол барлыкъдан эсе, бюгюнча, былай,

Тамбла миллетим къайры атылыр? [Гуртуев 1988: 381].

Салихни поэзиясыны баш илишанлары – дуниягъа сюймеклик, хурмет этиу, жашау сынаулагъа оюмлу къарау, малкъар поэзияда анга дери жюрютюлмеген суратлау амалланы уста хайырланыу, назму сёзюн кесгин, шарт айтыу толусунлай 2017-2018 жыллада «Эльбрус» китап басмада чыкъгъан бештомлукъда да [Гуртуев 2017-2018] ачыкъланадыла. Поэт андан сора да кёп ахшы умутлагъа кёл сала эди, алай, жарсыугъа, 2020 жылда ол дуниясын алышханды.

Гуртуланы Салихни поэзиясын саулай алып айтсакъ, Тёппеланы Алимни оюмуна сыйынады: Гурту улуну битеу чыгъармачылыгъына «Инсан лирика» деген, не заман дунияладан бери да уллу жамауат-тарых магъанасы бола келген деменгили адабият агъымны толкъунларында къараргъа тийишлиди. Гуртуланы Салих дуниядан терен ангылауу болгъан, энчи кёз къарамын назму кепге сыйындыргъан, хар сёзюню магъана къыйматын шарт суратлай билген жазыучуду. Ол малкъар поэзияны от жагъасын кесини назмулары бла, фахмулу кёчюрмелери бла байыкъдыргъан, ёз къарамын поэзияны тилинде белгилеген, адабият дунияны кенг да, жарыкъ да эте билген поэтди. Аны поэзиясы малкъар адабиятда угъай, саулай Шимал Кавказ литературада сыйлы жер алгъанды.

¹ Из личного архива А.М. Теппеева.

About the authors

F. T. UZDENOVA

Author for correspondence.
Email: uzdenova_kbigi@mail.ru

References

Supplementary files